انتشار ویراست پنجم کتاب بانکداری اسلامی؛ مبانی نظری- تجارب عملی

ویراست پنجم کتاب «بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظری - تجارب عملی» که تلاش کرده است با رویکردی نوین، مهم‌ترین یافته‌های بانکداری و مالی اسلامی در ایران و سایر کشورها را جمع‌آوری و با بیانی ساده به مخاطب ارائه کند، چاپ و روانه بازار شده است.

 این کتاب که به قلم حجت الاسلام سیدعباس موسویان عضو کمیته فقهی بانک مرکزی و عضو هیئت علمی انجمن مالی اسلامی ایران و حسین میثمی به چاپ رسیده، دارای چند ویژگی اساسی است که مهم ترین آن تالیف با رویکرد آموزشی است. با توجه به خلأ شدید منابع آموزشی در حوزه بانکداری اسلامی به زبان فارسی، این کتاب سعی کرده است تا با در نظرگرفتن برخی ویژگی‌ها، قابلیت کاربرد به‌عنوان منبع درسی یا کمک‌درسی را فراهم کند.

این کتاب ضمن بحث و بررسی درباره تجارب بانکداری اسلامی در نظام بانکی ایران، بدنبال ترکیب مباحث نظری بانکداری اسلامی با تجارب اجرایی آن بوده است؛ بدین‌معنا که در بیشتر مباحث به موضوع تجربه نظام بانکی کشور اشاره شده است.

مزیت این ویرایش نسبت به ویرایش قبلی کتاب در آن است که در فصل هشتم با عنوان: «ارزیابی فقهی سپرده‌ها، تسهیلات و خدمات بانکی»، عقد مرابحه با شفافیت بیشتری تبیین شده و به طرح جدید بانک مرکزی جهت توسعه کارت‌های اعتباری مرابحه اشاره شده است. فصل یازدهم با عنوان: «استمهال مطالبات غیرجاری»، به صورت اساسی مورد بازبینی واقع شده و در آن بین عقود اسلامی با قابلیت تمدید و عقود غیرقابل تمدید تفکیک شده است؛ در فصل شانزدهم با عنوان: «مدیریت نقدینگی در بازار بین‌بانکی» نیز ابزار جدید قرارداد رپوی اسلامی اضافه شده است. در سایر فصول نیز اصلاحات جزئی و موردی متعددی اعمال شده است.

مباحث ارائه‌شده در این کتاب می‌تواند به‌عنوان منبع درسی یا کمک‌درسی برای دروس مرتبط با بانکداری اسلامی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد رشته‌های گوناگون (مانند بانکداری اسلامی، اقتصاد اسلامی، مدیریت مالی، مدیریت امور بانکی و حقوق اقتصادی و بانکی) استفاده شود. علاوه بر این، مباحث این کتاب می‌تواند برای دوره‌های آموزشی خاصی که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه عالی آموزش بانکداری ایران و یا بخش‌های آموزشی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری جهت توسعه دانش کارمندان و سایر ذی‌نفعان نظام بانکی طراحی می‌شود، مورد استفاده واقع شود.

این کتاب در ۸۰۰ نسخه و با قیمت ۵۵ هزار تومان توسط پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی به چاپ رسیده و علاقه مندان می توانند برای تهیه آن به تارنمای انتشارات این پژوهشکده به آدرس www.mbri.ac.ir مراجعه کنند.

منبع: خبرگزاری ایبنا

جایگاه شورای فقهی بانک مرکزی از نظر کارشناسان حوزوی

به عقیده بیشتر کارشناسان حوزوی شورای فقهی اگرچه که برای رسیدن به بانکداری اسلامی مطلوب و کافی نیست ولی مقدمه گذار به بانکدای اسلامی است.

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های امروز کشور مسأله رشد و رونق اقتصادی است که در چند سال اخیر بارها مورد تأکید رهبر معظم انقلاب بوده است و سیاست‌های کلی نظام بر اساس این مؤلفه تنظیم می‌شود؛ کارشناسان زیادی در این زمینه به نظریه‌پردازی پرداخته‌اند و به طور کلی قریب به اتفاق کارشناسان اقتصادی بر اجرای اقتصاد مقاومتی تأکید کرده‌اند.

واضح است که یکی از ارکان اقتصاد در هر کشوری نظام بانکداری آن کشور است و تا زمانی که نظام بانکداری با مشکل مواجه باشد و توزیع منابع به خوبی انجام نشود اقتصاد به رشد و پویایی نخواهد رسید و از همین جهت است که نظام بانکداری نباید به یک بنگاه مالی خصوصی تبدیل شود و تمام دولت‌ها از طریق بانک مرکزی خود بر بانک‌ها نظارت می‌کنند.

در کشور ما با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی تمام بخش‌های حکومت از جمله اقتصاد و به تبع آن بانکداری روند اسلامی شدن را در پیش گرفت ولی با گذشت نزدیک به چهل سال از انقلاب، نظام بانکداری ما اگر چه به ظاهر عقود اسلامی در آن جاری شده است اما در واقع با اسلام فاصله زیادی گرفته است و این موضوع اعتراض مراجع و علما را به دنبال داشته و با سودهای بالای تسهیلات و سپرده‌های بانکی و دیگر قوانین غیر اسلامی مانع از این شده است که مردم طعم شیرین اقتصاد اسلامی را بچشند و تا حدودی سبب بی‌اعتمادی مردم به نظام اسلامی و کارآمدی اسلام برای اداره جامعه شده است.

در ابتدای انقلاب تنها شورای نگهبان بود که وظیفه تأیید اسلامی بودن عقود و قراردادهای بانکی را داشت ولی با تشکیل شورای فقهی بانک مرکزی بر اساس ماده 18 لایحه برنامه ششم توسعه، برای حصول اطمینان از اجرای صحیح عملیات بانکی بدون ربا در نظام بانکی کشور و جهت نظارت بر عملکرد نظام بانکی و اظهارنظر نسبت به عقود و قراردادهای بانکی و انطباق آن‌ها با موازین فقه اسلامی، شورای فقهی در بانک مرکزی تشکیل شد ولی با گذشت چند سال هنوز نتوانسته است دغدغه‌های بانکداری اسلامی را برطرف کند.

از این رو خبرگزاری رسا در گفت‌وگو با چهارده نفر از کارشناسان اقتصادی نظرات آنها را درباره علل عدم موفقیت شورای فقهی بانک مرکزی در اسلامی سازی بانکداری کشور جویا شده است که تقدیم خوانندگان رسا می شود.

از میان کارشناسان حوزوی عده زیادی بر این باور هستند که علت اصلی عدم کارآمدی شورای فقهی تا کنون مشورتی بودن این شورا بوده است و اگر می‌خواهیم که این شورا عملکرد خوبی داشته باشد باید مصوبات آن لازم‌الاجرا شود و این شورا مستقل از بانک مرکزی باشد تا بتواند به خوبی بر عملکرد بانک مرکزی نظارت کند.

 

شورای فقهی مشورتی کارآمد نخواهد بود

حجت‌الاسلام سعید سعدی استاد اقتصاد حوزه و دانشگاه مهم‌ترین مانع تحقق بانکداری اسلامی را در عدم نظارت صحیح شورای فقهی بر عملکرد بانک مرکزی می‌داند و معتقد است «شورای فقهی بانک مرکزی باید از ارکان بانک مرکزی باشد و نظرات این شورا لازم‌الاجرا شود و همچنین اعضای شورای فقهی باید به وسیله رهبر معظم انقلاب و مراجع تقلید انتخاب شوند تا صلاحیت علمی کافی را داشته باشند و تا زمانی که بانک مرکزی یک شورای فقهی قوی و کارآمد نداشته باشد بانکداری ما اسلامی نخواهد شد».


 
حجت‌الاسلام سید ابوالحسن حسن‌زاده امام‌جمعه موقت اهواز هم استصوابی بودن نظرات شورای فقهی بانک مرکزی را راه‌حل بی‌توجهی بانک‌ها به مسأله ربا دانسته و گفته است که «تا زمانی که نظارت این شورا در مصوبات بانک مرکزی به صورت قانونی دخیل نباشد نظام بانکی ما به صورت واقعی اسلامی نخواهد شد».


 
حجت‌الاسلام عیسوی عضو انجمن علمی اقتصاد حوزه علمیه قم هم در رابطه با شورای فقهی و عملکرد این شورا انتقاداتی را مطرح کرده است و معتقد است که «این شورا یک نهاد تزیینی است و بانک مرکزی به لحاظ قانونی ملزم به عمل به مصوبات این شورا نیست؛ از طرف دیگر شورای فقهی از نظر مالی وابسته به بانک مرکزی است و به همین خاطر بیشتر مشکلات نظام بانکی کشور به دلیل عدم نظارت یک نهاد فقهی و دینی بر عملکرد بانک‌ها است».

اعضای شورای فقهی مستقیماً با نظر رهبری انتخاب شوند

وی همچنین بر شیوه انتخاب اعضای شورای فقهی انتقاد کرده است و معتقد است که «اعضای شورای فقهی به دلیل اهمیت این شورا باید مستقیماً با نظر رهبر معظم انقلاب تعیین شوند تا هیچ وابستگی به نظام بانکی کشور نداشته باشند و بتوانند به خوبی به وظایف خود عمل کنند».


 
دکتر محمدجواد توکلی عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با تأکید بر این نکته که نظرات شورای فقهی باید لازم‌الاجرا باشد این ادعا که شورای فقهی مخل کار بانک مرکزی خواهد بود را رد کرده و گفته است که «بیشتر بانک‌های اسلامی موفق شورای فقهی دارند و بانک مرکزی ما هم باید چنین شورایی را به صورت رسمی داشته باشد».

شورای فقهی باید به تمام شعب بانک‌های کشور تسری پیدا کن

از طرف دیگر دکتر توکلی مهم‌ترین عامل تحقق بانکداری اسلامی را تشکیل و قانونی شدن شورای فقهی نمی‌داند بلکه تسری این شورا در تمام شعب بانک‌های کشور را ضروری می‌داند؛ زیرا معتقد است که «عقود بانکی امروز ما ایرادی ندارد بلکه ایراد از صوری بودن معاملات به خاطر عدم آگاهی مردم و کارمندان بانک از قراردادهای اسلامی است و شورای فقهی برای این کار نیاز به بازویی اجرایی در سراسر کشور دارد».

پیشنهادی که وی برای بهبود فضای بانکی کشور دارد این است که «شورای فقهی باید علاوه بر داشتن دو رکن آموزشی و نظارتی در سراسر کشور یک مرجع تظلم خواهی را هم برای مردم در نظر بگیرد تا در صورت تخلف بانک‌ها و شکایت مردم بتواند به تخلفات رسیدگی کند و از حقوق مردم در برابر بانک‌ها دفاع کند».
 


آگاهی مردم سبب به نتیجه رسیدن نظرات شورای فقهی خواهد شد

حجت‌الاسلام نبی‌الله جلالی نژاد مشاور فرهنگی امور شعب بانک مهر اقتصاد در استان لرستان هم بر قانونی شدن و لازم‌الاجرا شدن مصوبات شورای فقهی تأکید دارد و معتقد است که «علاوه بر الزام بانک‌ها بر اجرای مصوبات شورای فقهی باید مردم هم نسبت به عقود اسلامی آگاهی پیدا کنند و دغدغه و مطالبه بانکداری اسلامی در کشور به وجود آید و تصمیمات شورای فقهی را به نتیجه برسانند».

عده ای دیگر از کارشناسان معتقدند که الزام‌آور شدن مصوبات شورای فقهی بانک مرکزی دردی را دوا نخواهد کرد و بانک‌ها از این مصوبات استقبالی نخواهند داشت و برای این که نظرات شورای فقهی در بانکداری مورد استقبال قرار گیرد باید منافع بانک‌ها هم در نظر گرفته شود و نظرات کارشناسان اقتصادی هم در مصوبات شورای فقهی دخیل باشد.
 


الزام‌آور شدن نظرات شورای فقهی معجزه نخواهد کرد

حجت‌الاسلام توسلی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی الزام‌آور شدن نظرات شورای فقهی را سبب حل مشکلات بانکداری اسلامی نمی‌داند و معتقد است که « الزام‌آور شدن نظرات شورای فقهی معجزه نخواهد کرد چراکه تا هنگامی‌که نظریه پولی پیشرفته‌ای نظام پولی و مالی ما را پشتیبانی نکند از شبهه ربوی بودن مبرا نخواهیم شد».

دولت‌ها مسؤول تورم 1000 درصدی بعد از انقلاب هستند

وی معتقد است «شورای فقهی فقط می‌تواند مشکل ربای آشکار را در بانکداری تا حدودی برطرف کند ولی ربای پنهان همچنان در بانکداری خواهد بود و شورای فقهی نمی‌تواند این موضوع را حل کند؛ از طرف دیگر نمی‌شود تنها به مسأله سود فکر کرد و تورم را در نظر نگرفت زیرا این تورم است که مشکلات اقتصادی را به وجود آورده است و مسؤول تورم بیش از 1000درصدی از اول انقلاب تا کنون دولت‌هایی هستند که در این سال‌ها روی کار آمده‌اند و تا دولت‌ها درست عمل نکنند تورم و سود بانکی و ربا و مشکلات بانکداری اسلامی خواهد بود.

برای اصلاح نظام بانکی کشور ابتدا باید بانک مرکزی از نظر سیاسی مستقل باشد تا جلو دست‌اندازی دولت‌ها به اموال مردم گرفته شود و سپس باید با عمل به مبانی اقتصاد مقاومتی بتوانیم بر رکود اقتصادی و تورم غلبه کنیم زیرا اگر حقوق‌ها و دستمزدها را مطابق تورم افزایش ندهیم و مانند دولت یازدهم سیاست‌های انقباضی را اجرا کنیم به تدریج مردم قدرت خرید یک نان را هم از دست خواهند داد».
 



نظرات شورای فقهی باید قابل الاجرا باشد نه لازم‌الاجرا

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن نظری شاهرودی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم هم لازم‌الاجرا بودن نظرات شورای فقهی را بی‌فایده دانسته است و معتقد است که «مصوبات این شورا باید قابل الاجرا باشد نه لازم‌الاجرا و برای این کار ضروری است که اعضای شورای فقهی با کارشناسان زبده اقتصادی ارتباط داشته باشند.

بانک‌های ایران هماهنگی لازم را با آموزه‌های شرعی ندارد چراکه این ساختار از فقه استخراج نشده است تا با آن هماهنگ باشد؛ بنابراین شورای فقهی باید برای پیاده‌سازی مسائل فقهی در این نظام با در نظر گرفتن مصلحت‌های فقهی و اقتصادی، قانونی را وضع یا اصلاح کنند که قابلیت اجرا داشته باشد و سبب مخالفت بانک‌ها نشود».

حجت‌الاسلام محمدرضا رستمی عضو هیأت علمی دانشگاه قم شرایط و روحیات مردم ایران را برای اجرای بانکداری اسلامی نامساعد دانسته است و معتقد است که «اقتصاد اسلامی بر پایه ریسک‌پذیری بنا شده است و مردم ایران در شرایط کنونی ریسک‌پذیر نیستند و به همین خاطر است که بسیاری از عقود اسلامی در بانک‌ها به صورت صوری انجام می‌شود و حتی نظارت شورای فقهی هم نمی‌تواند مشکلی را حل کند و بانک‌ها هم تا زمانی که منافع خود را در خطر ببینند زیر بار مصوبات شورای فقهی بانک مرکزی نخواهند رفت مگر این که مصوبات این شورا در جهت سود آوری بیشتر بانک‌ها باشد».

کسی که مسائل بانک را نمی‌شناسد حق ندارد بر بانک مسلط شود

وی معتقد است که «کسی که مسائل بانک را نمی‌شناسد حق ندارد بر بانک مسلط شود و نظری را در قالب فقه بر آن تحمیل کند از این رو اعضای شورای فقهی باید کاملاً به بانکداری مسلط باشند و یکی از دلایل این که شورای فقهی تا کنون موفق نبوده است این موضوع است که کسانی برای این نوع بانکداری تصمیم گرفتند که حتی یک هفته هم تجربه کار در بانک را نداشتند».
 


مصوبات شورای فقهی باید کارآمد باشد

حجت‌الاسلام رضایی دوانی عضو هیأت علمی گروه اقتصاد دانشگاه مفید قم بر این باور است که شورای فقهی برای این که کارآمد باشد باید ترکیبی از فقها و اقتصاددانان و مسؤولان بانکی باشد تا مصوباتش کارآمد باشد و بانک‌ها مشتاقانه آن را اجرا کنند زیرا صرف الزام‌آور بودن مصوبات شورای فقهی نمی‌تواند در زمینه استقبال بانک‌ها در اجرای مصوبات مؤثر باشد.

فقهای شورای فقهی باید شمه‌ای از اجتهاد داشته باشند تا بتوانند به خوبی اسلام را در اقتصاد جاری کنند و تا کنون هم در مواردی مشابهی مانند کمیته فقهی در بازار بورس توانست موانع بازار سرمایه را به خوبی برطرف کند و به اسلامی شدن آن کمک کند.
برخی از کارشناسان هم معتقدند که نظرات شورای فقهی چه لازم‌الاجرا باشد و چه قابل الاجرا باشد نمی‌تواند به اسلامی شدن بانکداری منجر شود زیرا این شورا در ساختاری که غرب برای بانک طراحی کرده است قرار دارد و این ساختار و تعریفی که از پول در این ساختار وجود دارد با اسلام منافات دارد؛ برای اسلامی شدن بانکداری باید ساختار را تغییر داد و تعریف دیگری از پول کرد.
 


باید ساختار بانکداری در کشور اصلاح شود

حجت‌الاسلام معصومی نیا عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در بیان نظرات خود برای تحقق بانکداری اسلامی وجود شورای فقهی را از نبودش بهتر می‌داند ولی معتقد است که تا زمانی که ساختار بانکداری در کشور اصلاح نشود شورای فقهی کار آیی لازم را نخواهد داشت.

از نگاه وی معایبی که مصوبه جدید بانکداری اسلامی دارد را می‌توان در نحوه انتخاب اعضای شورای فقهی که با تأیید رییس بانک مرکزی است، نظارت رییس بانک مرکزی بر مصوبات شورای فقهی، وابسته بودن شورای فقهی از نظر مالی به بانک مرکزی و غربی بودن ماهیت بانکداری در کشور که برای کار در بخش غیر واقعی اقتصاد طراحی شده است دانست.

به طور کلی چنین می‌توان گفت که «شورای فقهی شأنیت تغییر ساختار بانکی کشور را ندارد و در درون همین نظام بانکداری تعریف شده است بنابراین تنها می‌تواند عدم مغایرت عقود بانکی با اسلام را بررسی کند ولی این که اقتصاد و بانکداری مطلوب اسلام چیست از عهده شورای فقهی خارج است؛ اگر چه که حتی مصوبات شورای فقهی برای عدم مغایرت با اسلام هم به خوبی اجرا نشده است».
 


حجت‌الاسلام محمدتقی نظرپور، دانشیار دانشگاه مفید معتقد است که شورای فقهی می‌تواند سازوکارهایی را پیشنهاد کند که عملیات بانکی به نظرات مراجع و احکام دین نزدیک‌تر شود مانند مسأله جریمه دیرکرد که با اصلاح اشکالات فقهی آن، هم نظر شرع تأمین و هم منافع بانک مورد توجه قرار گرفت؛ وجود شورای فقهی می‌تواند وجه تضمینی برای مشروعیت سیستم بانکی نزد مردم باشد تا با دغدغه کمتر و اعتماد بیشتر با بانک تعامل داشته باشند.

با توجه به این که برخی معتقدند که تزریق مبانی فقهی اسلامی به ساختار غربی بانک نمی‌تواند به اسلامی شدن بانک بینجامد وی می‌گوید که «قطعاً اگر اهداف نظام اقتصادی اسلام را به صورت کلان عملیاتی کنیم بسیار ترجیح دارد به اینکه احکام اسلامی را به ساختار غربی تزریق و با تغییر عقود و ضوابط بخواهیم بانکداری را اسلامی می‌کنیم و در این نگاه، بانک، ابزاری در خدمت اقتصاد اسلامی با تعدیل و نظارت جدی و اهداف بلندمدت همچون تحقق نظام اقتصادی اسلام در چارچوب خرده نظام‌هایی مانند بیمه خواهد بود.

از طرف دیگر دولت باید در جهت اسلامی شدن بانک‌ها به بانک مرکزی کمک کند و این کمک می‌تواند با عدم تغریض از بانک مرکزی، تثبیت استقلال سیاسی بانک مرکزی و جلوگیری از واردات بی‌رویه کالاها باشد زیرا انبوه واردات سبب بی‌رونق شدن تولید داخل می‌شود و بانک‌ها مجبور می‌شوند به جای تخصیص منابع به بخش‌های مولد اقتصاد، به بخش‌های غیر مولد تسهیلات بدهند که سبب ایجاد تورم و عدم تحقق بانکداری اسلامی خواهد شد».

در این میان عده‌ای هم معتقدند که بانکداری ما اسلامی است و این علما هستند که اقتصاد امروزی را به خوبی نمی‌شناسند و در تعریف ربا دچار اشتباه شده‌اند.
 


سودهای بالای بانکی اگر متناسب با تورم باشد ربا نیست

دکتر بنیانیان رییس كمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای عالی انقلاب فرهنگی مشکل اصلی بانکداری اسلامی را در تعریف غلط از مفهوم پول امروزی  می‌داند و قائل است که «امروزه برخلاف گذشته که پشتوانه پول طلا بود تولید ناخالص ملی و قدرت اقتصادی کشور پشتوانه پول است؛ بنابراین پول ارزش ثابتی ندارد؛ به عقیده او مثلاً اگر نرخ تورم در سال 20 درصد باشد چنانچه ما یک میلیون تومان غرض بدهیم باید 1 میلیون و دویست هزار تومان پس بگیریم و این ربا نخواهد بود زیرا ارزش واقعی پول را پس گرفته‌ایم».

به عقده بنیانیان« اسلام آموزه‌های مترقی در زمینه اقتصاد دارد و ناکارآمدی نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران را نباید به پای اسلام نوشت بلکه برای تعریف بانکداری اسلامی ضرورت دارد که علما بیشتر با مسائل اقتصادی روز دنیا آشنا شوند و رسانه‌ها هم بانکداری اسلامی را به خوبی برای مردم روشن کنند».

برخی از کارشناسان هم مواردی از جمله خلق پول و عمل بر اساس فقه فردی را مانع اصلی تحقق بانکداری اسلامی عنوان کرده‌اند.
 


معضل بانکداری اسلامی اجرای عقود اسلامی نیست بلکه معضل خلق پول است

حجت‌الاسلام علی نعمتی در رابطه با موانع اسلامی شدن بانکداری معتقد است که «محدود کردن  اسلامی شدن بانکداری به عقود اسلامی کافی نیست ولی در حال حاضر عمده ظرفیت فکری و تئوریک شورای فقهی روی این جنبه متمرکزشده که رویه‌ها و عملیات بانکی را با عقود بدون ربا تطبیق دهد درصورتی‌که صرفاً مفاسد و معضلات نظام بانکی ما معلول این قسمت نیست.

معضل عمده‌ای که به اندازه ربا نظام بانکی ما را تهدید می‌کند خلق پول در نظام بانکی است که سبب نقدینگی افسار گسیخته شده است و چون شورای فقهی در این زمینه ورودی نخواهد داشت نه تنها مشکلات نظام بانکی کشور با قانونی شدن شورای فقهی حل نخواهد شد بلکه این ناکارآمدی به حساب شورای فقهی نوشته خواهد شد و ممکن است برای بانکداری اسلامی خطرناک باشد».
 


مشکلات بانکداری ما به خاطر عمل بر اساس فقه فردی است

سید سعید زاهد زاهدانی مسؤول پژوهشکده تحول و ارتقای علوم انسانی دانشگاه شیراز در زمینه بانکداری اسلامی معتقد است که «تنها راه‌حل مشکلات اقتصادی کشور عمل به اقتصاد مقاومتی است و باید شورای فقهی هم با توجه به نظرات اقتصاد شهید صدر بانکداری اسلامی را با توجه به فقه حکومتی و اجتماعی تعریف کنند زیرا عمل بر اساس فقه فردی نتیجه‌ای جز بانکداری کنونی ما نخواهد داشت.

ازآنجایی‌که بانکداری ما سوغات نظام سرمایه‌داری است نمی‌تواند در توزیع ارزش افزوده در اقتصاد به درستی عمل کند و سهم سرمایه‌دار را بیشتر قرار می‌دهد؛ بنابراین برای این که بانکداری ما درست شود باید ریشه آن که نظام سازی اقتصادی است را اصلاح کنیم و اقتصاد را بر محور تولید نه سرمایه قرار دهیم».
 


شورای فقهی گذار از بانکداری ربوی به بانکداری اسلامی است

حجت‌الاسلام خطیبی استاد اقتصاد مؤسسه امام خمینی(ره) از نگاهی دیگر به نسبت میان شورای فقهی بانک مرکزی و شورای نگهبان پرداخته است و معتقد است که «با توجه این که شورای نگهبان بر اساس فتاوای ولی‌فقیه عمل می‌کند و فتوا می‌دهد شورای فقهی بانک مرکزی هم باید نظرات ولی‌فقیه را در بانکداری اسلامی پیاده کند».

به عقیده وی «تا زمانی که تعریف جامع و کاملی از بانکداری اسلامی انجام نگیرد نمی‌توان انتظار داشت که بانکداری اسلامی محقق شود و این عمل نیاز به زمان دارد و قانونی شدن شورای فقهی می‌تواند مرحله گذار از بانکداری ربوی به بانکداری اسلامی باشد و حرکت مبارکی است ».

در یک جمع‌بندی کلی از نظرات نخبگان اقتصادی حوزه علمیه باید گفت که بیشتر کارشناسان مهم‌ترین مانع تحقق بانکداری اسلامی را در تورم دانسته‌اند و راهکار خروج از این حالت را در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی عنوان کرده‌اند؛ اگر چه که نظرات متفاوتی در رابطه با شورای فقهی بانک مرکزی وجود دارد و برخی موافق و یا بی طرف نسبت به لازم‌الاجرا شدن مصوبات شورای فقهی بانک مرکزی هستند و یا شورای فقهی بانک مرکزی را در ساختار بانکداری امروزی بی فایده می دانند ولی شورای فقهی را زمینه‌ساز و مرحله گذار به بانکداری اسلامی و تحقق اقتصاد اسلامی در کشور دانسته‌اند.

منبع: خبرگزاری رسا

"بانکداری بدون ربا" اثر گرانقدر شهیدصدر با ترجمه دکتر ژولیان پلیسیه در فرانسه منتشر شد

ترجمه فرانسوی کتاب شهید صدر منتشر شد.
 
کتاب «بانکداری بدون ربا» در انتشارات علمی KARTHALA واقع در پاریس به چاپ رسید.

«بانکداری بدون ربا» یکی از آثار شهید سید محمد باقر صدر است که به تازگی به زبان فرانسه ترجمه و به چاپ رسیده است.

دکتر ژولین پلیسیه مترجم فرانسوی این کتاب است که در ابتدای آن مقدمه شبلی ملاط، پروفسور لبنانی، پیشگفتار فرانسوا بورگا، مستشرق فرانسوی و پیشگفتار غلامرضا مصباحی مقدم مدرس ایرانی قرار دارد.


بخشی از متن معرفی کتاب:

مفهوم بانکداری بدون ربا هم برای عموم هم برای محیط دانشگاهی- پژوهشی سؤال برانگیز است. علی رغم شهرت این موضوع، منابع فرانسوی زبان در این زمینه کمیاب است. از همین رو پروژه ترجمه کتاب معروف شهید محمد باقر صدر «البنک اللا ربوی» شکل گرفت تا خلاء مشهود در پژوهش های علمی در این زمینه را پر کند.

اهمیت این کتاب صرفا به دلیل شهرتی که در جهان اسلام پیدا کرده نیست، بلکه به دلیل تطبیق عملی روش اکتشافی شهید صدر درباره نظریه اسلام در مورد مسائل اجتماعی چون اقتصاد است. روش «معامله تمدنی گسترده» هم عرف اقتصادی، هم عملکرد بانکداری معاصر و هم الزامات فقهی را رعایت می کند. مولف این کتاب نیز به تفاوت راه حل های مسأله ربا در چارچوب های سیستماتیک کلان یا عملکرد خرد بینابین بانک های ربوی توجه دارد. به همین علت است که این ترجمه جزو منابع اجتناب ناپذیر پژوهشگران در زمینه بانکداری بدون ربا به حساب می آید.

این کتاب که در ماه مارس 2017 منتشر شده با قیمت 22 یورو به فروش می رسد.

برای خرید از سایت انتشارات کتاب اینجا وارد شوید.

تصویب ۷۱۵ میلیون دلار توسط بانک توسعه اسلامی برای توسعه راه‌ها، بنادر، مسکن و تامین مالی خرد

نشست سالانه هیئت عامل در چهاردهم تا هجدهم ماه می ۲۰۱۷ در جده با حضور وزرای اقتصاد ۵۷ کشور عضو برگزار خواهد شد.

اعضای هیئت مدیره بانک توسعه اسلامی (IsDB) در ۳۱۸ امین نشست خود که در مدینه منوره برگزار شد، تخصیص ۷۱۴٫۷ میلیون دلار برای اجرای طرح‌های جدید در کشورهای عضو را تصویب کردند.
در این نشست که در تاریخ ۲۷ مارس ۲۰۱۷ به ریاست دکتر بندر هاجر رئیس گروه بانک توسعه اسلامی برگزار شد، چند طرح راهبردی تامین مالی به شرح ذیل به تصویب رسید:

- ۳۲۸٫۵ میلیون دلار برای طرح بازسازی مرز آتیرا بین روسیه و قزاقستان

- ۳۰۰ میلیون دلار برای مرحله دوم طرح ساخت مسکن روستایی در ازبکستان

- ۸۶ میلیون دلار برای طرح گسترش و توسعه بندر تریپلی در لبنان

همچنین اعضای هیئت مدیره از تخصیص ۲۷۰ هزار دلار کمک فنی از سوی بانک توسعه اسلامی به پادشاهی عمان برای افزایش ارزش صادراتی درخت‌های خرما و کندر (لبان) خبر دادند.

در این نشست درباره گزارش‌های دریافتی از کمیته‌های حسابرسی، تامین مالی و عملیات و نیز مستندات تهیه شده برای ۴۲ امین نشست سالانه هیئت عامل بحث شد. نشست سالانه هیئت عامل در چهاردهم تا هجدهم ماه می ۲۰۱۷ در جده با حضور وزرای اقتصاد ۵۷ کشور عضو برگزار خواهد شد. به علاوه پیش‌نویس گزارش سالانه به همراه برخی صورت‌های مالی حسابرسی شده مربوط به صندوق همبستگی اسلامی (ISFD) و دیگر صندوق‌های تحت پوشش بانک توسعه اسلامی و گزارش‌های مربوط به راهبردهای همکاری با کشورهای عضو و عملکرد دومین صندوق زیرساخت متعلق به بانک نیز در نشست هیئت مدیره بانک مورد بررسی قرار گرفت.

منبع: پورتال بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی

شاخص‌های سلامت در چارچوب کملز بر اساس مفاد بانکداری اسلامی

استفاده از الگوهای بررسی سلامت بانکی همچون مدل کملز در چارچوب بانکداری اسلامی، نیازمند طراحی و به کارگیری شاخص‌های مناسب جهت ارزیابی انطباق فعالیت‌ها و اقدامات نظام بانکی با شریعت است.

یکی از مدل‌های معروف برای ارزیابی شاخص‌های سلامت بانکی، سیستم رتبه‌بندی کملز (CAMELS) است. با وجود کاربرد فراوان این مدل در بررسی وضعیت سلامت بانک‌ها و موسسات مالی، به نظر می‌رسد این سیستم به تنهایی برای تفسیر عملکرد دقیق نظام بانکداری اسلامی کافی نباشد. زیرا هیچ جزء جداگانه‌ای در آن، برای اندازه‌گیری تطابق کارکردهای یک بانک در چارچوب اسلامی وجود ندارد.

گرچه همه ویژگی‌های این سیستم با شریعت اسلام متناقض یا مغایر نیستند، ولی باید برخی معیارها و شاخص‌های جداگانه وجود داشته باشد تا این سیستم را برای تحلیل وضعیت بانک‌های اسلامی متناسب‌تر نماید. از این رو برخی محققان کوشیده‌اند تا با افزودن برخی جنبه‌ها و زوایا به این مدل، استفاده بهتری از آن در چارچوب بانکداری اسلامی داشته باشند. برخی از مهم‌ترین جنبه‌های لازم در ارتباط با این سیستم به شرح ذیل است:

الف) کفایت سرمایه در بانکداری اسلامی: به دلیل ماهیت خاص سپرده‌های سرمایه‌گذاری و ریسک پیش روی بانک‌های اسلامی، کاربرد استانداردهای کفایت سرمایه برای بانک‌های اسلامی با چالش روبه‌رو شده است. دارایی‌های حاصل از عقود مشارکتی از ریسک بیشتری نسبت به دارایی‌های حاصل از عقود مبادله‌ای برخوردارند. بنابراین در سیستم بانکداری اسلامی اگر دارایی‌ها بیشتر از طریق عقود مشارکتی فراهم شده باشند، نسبت دارایی‌های ریسکی به کل دارایی‌ها معمولاً بیشتر خواهد بود. ولی اگر دارایی‌ها بیشتر از طریق عقود مبادله‌ای مانند فروش اقساطی فراهم شده باشند، این نسبت به دلیل تأمین مالی به همراه وثیقه، کمتر خواهد بود. بنابراین برآورد کفایت سرمایه برای بانک‌های اسلامی نه تنها باید مبتنی بر ارزیابی کامل درجه ریسک هر پرتفوی بانک باشد، بلکه باید مبتنی بر ارزیابی ترکیب دارایی‌های مشارکتی و مبادله‌ای نیز باشد.

ب) کیفیت دارایی‌ها در بانکداری اسلامی: در سیستم بانکداری اسلامی، بانک‌ها به عنوان وکیل، شریک یا مضارب می‌توانند دارایی‌ها را بر اساس قضاوت خود و متناسب با محیط سرمایه‌گذاری ایجاد کنند. دارایی‌ها در بانکداری اسلامی به همان شکلی که در قراردادهای متداول مبتنی بر بهره ایجاد می‌شوند، پدید نمی‌آیند. بلکه بر اساس انواع عقود اسلامی ایجاد می‌شوند؛ که هر یک ویژگی‌ها و شرایط خاص خود را دارد.

پ) مدیریت در بانکداری اسلامی: معیارهای ارزیابی کیفیت مدیریت در چارچوب مدل کملز برای بانک‌های اسلامی نیز قابل کاربرد است. در عین حال در سیستم بانکداری اسلامی، مدیریت مسؤولیت بیشتری دارد. زیرا در کنار ویژگی‌ها و معیارهای لازم برای مدیریت متعارف، باید از دانش و تعهد اسلامی نیز برای اجرای بانکداری اسلامی برخوردار باشد و با اشراف بر ضوابط فقهی مربوط به عقود اسلامی و نحوه اجرای آنها، تلاش کند تا عملیات بانک حداکثر انطباق با شریعت را داشته باشد.

ت) سودآوری در بانکداری اسلامی: معیارهای در نظر گرفته شده برای درآمدزایی و سودآوری در چارچوب مدل کملز برای بانک‌های اسلامی نیز قابل کاربرد هستند. با این وجود در یک بانک اسلامی در حالتی که از منابع بانک برای تأمین مالی زیان حاصل از پروژه‌های سرمایه‌گذاری استفاده شده باشد، زیان‌های اقتصادی در ابتدا موجب کاهش ثروت سپرده‌گذاران می‌شود و سپس بر ارزش سهام بانک اثر می‌گذارد. این‌گونه ریسک‌ها ممکن است موجب وارد شدن لطمه به شهرت بانک و کاهش سپرده‌ها شود که منجر به مشکلات نقدینگی و حتی ورشکستگی خواهد شد.

ث) نقدینگی در بانکداری اسلامی: نقدینگی در بانک به منظور حفظ جریان نقدی و انجام سرمایه‌گذاری‌های جدید،‌ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مراجع تصمیم‌گیرنده در خصوص سیاست‌های پولی، درصدی به عنوان ذخیره قانونی سپرده‌های دیداری و مدت‌دار در بانک‌ها تعیین می‌کنند تا الزامات قانونی نقدینگی برآورده شود. اگر بانک‌های اسلامی بخواهند از غرق شدن در مشکلات نقدینگی جلوگیری کنند، باید توجه ویژه‌ای به مدیریت نقدینگی مطلوب داشته باشند. اگرچه شاخص‌های مورد نظر نقدینگی در بانکداری اسلامی مشابه بانکداری متعارف است، در عین حال بانک‌های اسلامی در این رابطه با موانعی روبه‌رو هستند.

در پایان شایان ذکر است ارزیابی سلامت بانکی بر اساس الگوهایی همانند مدل کملز به‌تنهایی برای بانک‌های اسلامی کافی نیست و لازم است ویژگی‌های خاص بانکداری اسلامی به ویژه در رابطه با انطباق عملیات بانکی با شریعت نیز در این‌گونه الگوها مد نظر قرار گیرد. گرچه عملکرد مطلوب مالی ممکن است برای جلب اعتماد مشتریان یک بانک متعارف کافی باشد، ولی در مورد یک بانک اسلامی، تطابق با شریعت اسلام نیز از اهمیت یکسان و چه‌بسا بیشتری برخوردار است. بانک اسلامی ممکن است همان‌طور که به دلیل ناکارامدی مالی سقوط کند، به دلیل عدم تطابق با شریعت نیز با مشکل مواجه شود. بنابراین لازم است از تطابق فعالیت‌های یک بانک اسلامی با اصول شریعت اسلام نیز اطمینان حاصل شود.

در این رابطه پیشنهاد می‌شود برخی نکات به شرح ذیل مورد توجه قرار گیرد:

1. بانک مرکزی و سایر مراجع مقررات‌گذاری و نظارتی باید چارچوب قانونی مناسبی را برای کنترل، هدایت و نظارت بر سیستم بانکداری اسلامی فراهم کنند. تنها افزودن برخی واژگان و جمله‌ها به قوانین متداول بانکداری به منظور تدوین قوانین بانکداری اسلامی کافی نیست.

2. با توجه به الزامات توافقنامه‌های بال در رابطه با کفایت سرمایه و نیز استانداردهای بین‌المللی در رابطه با بانک‌های اسلامی از جمله استانداردهای هیئت خدمات مالی اسلامی (IFSB)، لازم است در استفاده از چارچوب کملز، شاخص‌های خاص بانک‌های اسلامی با توجه به نوع عقود مورد استفاده در آنها طراحی و به کار گرفته شود.

3. شورای فقهی بانک مرکزی لازم است نقش فعالی در طراحی شاخص‌ها و معیارهای لازم برای تقویت چارچوب کملز برای بررسی انطباق با شریعت در نظام بانکی ایفا و تنها به ارائه رهنمودهای کلی در این رابطه بسنده نکند.

منبع: خبرگزاری ایبِنا

شرایط انتشار محصولات بازار سرمایه اسلامی

هیات خدمات مالی اسلامی اصول راهنمایی در مورد شرایط انتشار محصولات بازار سرمایه اسلامی (صکوک و طرح های سرمایه گذاری تجمعی اسلامی) را در سی‌امین نشست خود در کوالالامپور تصویب کرد.

سازمان بورس و اوراق بهادار اعلام کرد: سی امین جلسه شورای عالی سیاست گذاری و پانزدهمین جلسه مجمع عمومی سالانه هیات خدمات مالی اسلامی (IFSB) پنجشنبه شب در کوالالامپور پایتخت مالزی پایان یافت و شرایط انتشار محصولات بازار سرمایه اسلامی به تصویب رسید.

هیات خدمات مالی اسلامی اصول راهنمایی در مورد شرایط انتشار محصولات بازار سرمایه اسلامی (صکوک و طرح های سرمایه گذاری تجمعی اسلامی) را در سی امین نشست خود در کوالالامپور تصویب کرد.

اصول راهنمایی انتشار محصولات بازار سرمایه اسلامی شامل ۱۹ دستورالعمل شامل شرایط انتشار صکوک و طرح های سرمایه گذاری تجمعی اسلامی، پوشش مراحل اصلی انتشار (آغاز انتشار و ادامه آن) و انتشار نقطه فروش هستند.

در این نشست که با حضور 'بندر حجار' رئیس بانک توسعه اسلامی برگزار شد، فراهم کردن پایه ای برای سازمان های نظارتی و قانونگذاری، تعیین پایه هایی برای سازمان های نظارتی و قانونگذاری به منظور دسترسی کافی به چهارچوب های مشخص شده توسط سازمان های دیگر، فراهم کردن چارچوب انتشار جامع برای مشارکت کنندگان در بخش بازار سرمایه اسلامی و ایجاد هماهنگی قوانین و اعمال در بازار سرمایه اسلامی به عنوان اهداف اصول راهنمایی تعیین شد وعلاوه بر این، پیشنهاد شد کاربردهای این قبیل اسناد مالی متناسب با قوانین و شریعت باشد.

پس از پایان این نشست اکبر کمیجانی، قائم مقام بانک مرکزی، گفت: فعالیت های تحقیقاتی این نهاد و شناسایی استاندارها و دستورالعمل هایی که در سطح بانکداری بین المللی و به ویژه در سطح کمیته 'بال' به عنوان یک کمیته نظارتی در مسائل بانکی معرفی می شود، مورد توجه قرار گرفت.

وی ادامه داد: این نوع استاندارها بر اساس تحولات علمی و تجربه اجرایی به وجود می آیند و در سازمان هایی مثل هیات خدمات مالی اسلامی نیز مورد توجه قرار می گیرد.

قائم مقام بانک مرکزی با تاکید بر اهمیت انطباق سازی بازار مالی در کشورهای اسلامی با بانکداری متعارف کشورهای دیگر، گفت: در دوره ایجاد هیات خدمات مالی اسلامی از سال ۲۰۰۲ نزدیک به ۱۸ استاندارد به عنوان معیار ارزیابی و نظارتی شناسایی شده اند.

وی با بیان اینکه در این نشست علاوه بر بازار پول به بازار سرمایه و بیمه نیز توجه شده است گفت: استانداردها و دستورالعمل هایی که در این نشست معرفی و برای اجرا آماده شد برای ما یک مزیت است و در زمانی که بازار سرمایه در حال رونق و گسترش است یا انتظار می رود سهم بیمه در بازار تامین مالی افزایش یابد، باید عملا استاندارهای منطبق با موازین شرعی مهیا شود.

کمیجانی خاطرنشان کرد: یکی از مسائل مهمی که در محافل جهانی نظام بانکی مطرح می شود و نظام بانکی را آسیب پذیر می کند، کمبود سرمایه است و برای جلوگیری از آسیب های ناشی از کمبود سرمایه اقدامات نظارتی مرتبط با سرمایه باید مورد توجه قرار گیرد.

وی با بیان اینکه استاندارهای مرتبط با مدیریت ریسک نیز برای ایران حائز اهمیت است، در خصوص سایر استانداردهای مطرح شده در این نشست، گفت: استانداردهای مرتبط با شفاف سازی که حاصل کار طولانی مدت تیم این سازمان بود، در دوره قبل و در این دوره گزارش شد و تایید شورا را گرفت تا به کشورهای عضو ابلاغ شود.

منبع: خبرگزاری ایبنا

امضای تفاهم نامه همکاری فیمابین انجمن مالی اسلامی ایران و دانشگاه حکیم سبزواری

انجمن مالی اسلامی ایران و دانشگاه حکیم سبزواری به منظور توسعه و تحکیم همکاری های علمی، آموزشی و تحقیقاتی و ایجاد ارتباط مؤثر و فعال و نیز استفاده بهينه از امكانات، استعداد و توانائي ها در جهت رفع نيازهاي پژوهشي و آموزشی طرفین در حوزه "مالی اسلامی" تفاهم نامه ی همکاری امضا نمودند.

موضوعات اصلی این تفاهم نامه بشرح زیر است:

•    انجام پژوهش های بنیادی، کاربردی، توسعه ای و راهبردی در قالب طرح های پژوهشی و پایان نامه ها و رساله ها

•    برگزاری همایش ها، سمینارها، نشست های علمی و نمایشگاه های مشترک

•    تبادل لینک سایت ها

•    فراهم نمودن زمینه های لازم برای چاپ و انتشار مقالات علمی حاصل از طرح های تحقیقاتی و نیز آثار تألیفی و ترجمه با مضامین علمی، پژوهشی در حوزه مالی اسلامی

•    تبادل اطلاعات، اسناد، مدارک، منابع پژوهشی و کتابخانه¬ای

•    استفاده از لوگوی طرفین در همایش ها، سمینارها و گواهی های مشترک پایان دوره کوتاه مدت

•    سایر موارد

همکاری انجمن مالی اسلامی ایران با سازمان بورس و اوراق بهادار در برگزاری نهمین دوره بین المللی بازار سرمایه اسلامی

به همت سازمان بورس و اوراق بهادار و با همکاری انجمن مالی اسلامی ایران، نهمین دوره ی بین المللی بازار سرمایه اسلامی، روزهای 29 تا 31 فروردین ماه 1396 در تهران برگزار خواهد شد.

در این دوره آموزشی که اساتید و مسئولان نهادهای سرمایه گذاری بین المللی و داخلی به زبان انگلیسی به سخنرانی و ارائه مطلب می پردازند، مخاطبینی از کشور های مختلف جهان حضور خواهند داشت.

گفتنی است در این دوره انجمن مالی اسلامی نیز حضور فعال خواهد داشت و علاوه بر اینکه اساتید و مسئولان انجمن جزء سخنرانان اصلی دوره می باشند، از بین اساتید و مخاطبین دوره به عضوگیری اقدام خواهد نمود.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر میتوانند به آدرس http://icm.seo.ir مراجعه نمایند.

حضور انجمن مالی اسلامی ایران در بزرگترين رويداد ايران در زمينه بورس، بانک و بيمه

انجمن مالی اسلامی ایران در دهمین دوره نمایشگاه بین المللی بورس، بانک و بیمه تهران که در تاریخ 26 الی 29 فروردین ماه 1396 در محل دائمی نمایشگاه های بین المللی تهران بزگزار خواهد شد، شرکت خواهد کرد.

با توجه به اینکه این نمایشگاه بزرگترین رویداد کشور ما در زمینه بورس، بانک و بیمه به حساب می آید كه سالانه با حضور جمع كثيري از شركتهاي توانمند داخلي و خارجي برگزار مي گردد، فرصت بسيار مغتنمي است تا موسسات و شركتهاي فعال، دستاوردها و خدمات خود را در معرض بازديد دست‌اندركاران و متخصصان اين عرصه قرار دهند و با در نظر گرفتن روند تقاضاي بازارها و سمت و سوي رشد اين عرصه، فعاليتها و نوآوري هاي آتي خود را معرفي نمايند.

در اين راستا انجمن مالی اسلامی قصد دارد با رويكردي متفاوت اقدامات ويژه اي را جهت هرچه بهتر معرفي كردن خدمات خود در اين نمايشگاه ارائه نمايد و علاوه بر معرفی انجمن و اقدامات و اهداف، به عضوگیری نیز اقدام نماید.

با اين اميد كه برگزاري اين رويداد بزرگ با مشاركت كليه دست اندركاران، گامي رو به جلو در راستاي اعتلاء و انعكاس هر چه بيشتر توانمنديهاي شرکت هاي حاضر در داخل و حوزه بين الملل باشد.

نوزدهمین جلسه نقد پژوهش‌های بانکداری و مالی اسلامی

این نشست به نقد و بررسی مقاله «امکان‌سنجی تعمیم عقد مضاربه به تمام فعالیت‌های تجاری» نوشته حسین داورزنی و سید محمد رضوی اختصاص دارد.

نوزدهمین جلسه از سلسله نشست‌های بررسی و نقد پژوهش‌های بانکداری و مالی اسلامی با موضوع «امکان‌سنجی تعمیم عقد مضاربه به تمام فعالیت‌های تجاری»، یکشنبه ۲۷ فروردین ماه سال جاری از ساعت ۱۴ تا ۱۶ در پژوهشکده پولی و بانکی برگزار می‌شود.

در این نشست مقاله «امکان‌سنجی تعمیم عقد مضاربه به تمام فعالیت‌های تجاری» نوشته دکتر حسین داورزنی و دکتر سید محمد رضوی که در شماره یازدهم از سال ششم نشریه مطالعات فقه و حقوق اسلامی به چاپ رسیده است، نقد و بررسی خواهد شد.

در این نشست حجت‌الاسلام دکتر سید حسن وحدتی شبیری (دانشیار دانشگاه قم) و دکتر حمید قنبری (مشاور بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران) به طرح دیدگاه‌های خود پیرامون موضوع نشست خواهند پرداخت.

در چکیده این مقاله می‌خوانیم:

«فقيهان، عقد مضاربه را با وجه نقد و فقط در صورتي صحيح مي دانند كه عملياتي كه توسط عامل انجام مي شود عمليات تجاري باشد، و سود آن بايد از راه تجارت به دست آيد. اين كه مراد از عمليات تجاري چيست محل ترديد است. به نظر مي رسد با توجه به فلسفه تاسيس عقد مضاربه و استفاده از عمومات وجوب وفاي به عقود و اطلاقات موجود مي توان نوع عملياتي كه عامل براي تحصيل سود انجام مي دهد را به همه انواع فعاليت هاي مشروع و قانوني اقتصادي تسري داد.»

علاقمندان می‌توانند جهت دریافت اطلاعات بیشتر و ثبت‌نام به این نشانی مراجعه کرده و یا با شماره‌های ۸۸۶۵۷۳۹۵ و ۸۸۶۵۷۳۹۷ تماس حاصل فرمایند.

حضور در این جلسه برای کلیه افراد رایگان بوده و ثبت‌نام قبلی الزامیست.

مکان: میدان آرژانتین، ابتدای بزرگراه آفریقا، پلاک ۱۰، پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی ج.ا.ا.، طبقه اول.

مقاله مورد بررسی

متن پیام رییس‌کل بانک مرکزی به اجلاس سالانه

رییس‌کل بانک مرکزی اشتیاق و آمادگی ایران را برای توسعه روابط بانکی در حوزه گوناگون اعلام کرد.

به گزارش روابط عمومی بانک مرکزی، متن پیام رییس‌کل بانک مرکزی به اجلاس سالانه هیأت خدمات مالی اسلامی به شرح زیر است:

 

بسم الله الرحمن الرحيم

مایه مباهات اینجانب است که به نمایندگی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران خدمت مقامات عالی‌رتبه، صاحب‌نظران و کارشناسان و نمایندگان اعضای محترم هیأت خدمات مالی اسلامی برای حضور در پانزدهمین مجمع عمومی سالیانه و سی‌امین جلسه شورای عالی آن سازمان و نیز جلسات و همایش‌های جانبی آن خوش‌آمد عرض کنم. از رییس کل محترم بانک مرکزی مالزی که بسیار سخاوتمندانه میزبانی این دور از جلسات سالانه IFSB را تقبل فرمودند بسیار قدردانی می‌کنم. همچنین از تلاش‌ها و زحمات جناب آقای جاسم احمد، دبیرکل محترم IFSB و همکاران ایشان در دبیرخانه که مقدمات و تمهیدات برگزاری این اجلاس را فراهم کردند، کمال سپاسگزاری را دارم. بسیار مفتخرم که برای دومین بار بانک مرکزی اسلامی ایران، به عنوان رییس دوره‌ای در سال 2017 برگزیده شده است.

همانگونه که مستحضرند هیأت خدمات مالی اسلامی در سال 2002 میلادی و به اهتمام برخی از اعضای اصلی آن از جمله بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تاسیس شده و طی همین دوره نه چندان بلندمدت توفیقات چشمگیری را در راستای مأموریتی رسالت اصلی خویش که تدوین استاندارد‌ها مقررات نظارتی با رویکرد ارتقای ثبات و سلامت صنعت مالی اسلامی است، کسب کرده است. این میسر نمی‌شد مگر با تلاش‌ها و تدابیر مقامات و کارکنان دبیرخانه و مشارکت و حمایت همه اعضا که امید است همچنان این مهم تداوم و ارتقا داشته باشد.

کشور جمهوری اسلامی ایران با برخورداری از نظام مالی کاملا مبتنی بر شریعت، سهم غیرقابل انکار و اغماضی خاصه در صنعت مالی اسلامی به ویژه در بخش بانکی دارد و طی سنوات اخیر نیز تلاش کرده ضمن مشارکت بیشتر از بیش در جلسات، مجامع، همایش‌ها و کارگروه‌های IFSB، استانداردها و ضوابط ابلاغی آن سازمان را در نظام بانکی جمهوری اسلامی ایران پیاده‌سازی کند. هم‌اکنون مهمترین  اسناد منتشره توسط IFSB به زبان فارسی ترجمه شده و در اختیار شبکه بانکی کشور جمهوری اسلامی ایران با هدف نشر و بسط ادبیات نظارت مالی اسلامی قرار داده شده است. انتظار می‌رود با برگزاری کارگاه‌های آموزشی در ایران با موضوع هریک از اسناد منتشره، زمینه اجرای استاندارد‌های IFSB در ایران که دارای بزرگترین نظام بانکی اسلامی در دنیا است،‌تسهیل و تسریع شود.

مایلم فرصت را مغتنم شمرده و اعلام کنم که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران برای توسعه همکاری‌ها با اعضای IFSB، به‌ویژه اعضای اصلی آن، در حوزه‌های گوناگون همچون روابط کارگزاری، تاسیس بانک و شعبه، ‌انعقاد تفاهم‌نامه‌های نظارتی، افتتاح حساب‌های متقابل نزد یکدیگر، همکاری‌های آموزشی و تبادل تجربیات در دوره پسابرجام بسیار مشتاق و آماده است.

گرچه بسیار مایل بودم برای دومین بار در ایران میزبان این اجلاس بودیم و از این رهگذر خاطرات به یادماندنی از فرهنگ و هنر کهن و غنی ایران زمین و صلح‌دوستی و نوع‌دوستی و مهمان‌نوازی ایرانیان در ذهن مهمانان عالیقدر باقی می‌ماند.

علی‌ایحال، بنا به ملاحظاتی مقرر شد این اجلاس در کشور مالزی برگزار شود که امیدوارم اوقات خوش و خاطره‌انگیزی را در مالزی سپری کنید و با مشارکت موثر و فعال مهمانان محترم و تبادل نظرات و اندیشه‌ها، شاهد برگزاری اجلاسی باشکوه‌تر و پربارتر از قبل باشیم. انشا‌ءا...

ولی‌اله سیف

رییس‌کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی و رییس IFSB در سال 2017

شماره ۱۷دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی

شماره هفدهم از دوره  نهم دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی (پاییز و زمستان 1395) به همت دانشگاه امام صادق (علیه السلام) منتشر شد. در این شماره از این نشریه هشت مقاله به چاپ رسیده است.          

بهینه‌سازی رفتار مصرف‌کننده مسلمان با استفاده از قید پورتفوی/ اصغر ابوالحسنی هستیانی و رفیع حسنی‌مقدم         

بررسی تأثیر توسعه مالی بر نابرابری درآمد در کشورهای منتخب اسلامی/  مسعود همایونی‌فر؛ علی چشمی و  فاطمه یاقوتی جعفرآباد                  

نقد ابتنای اقتصاد اسلامی بر مطلوبیت ‏گرایی دو‏ساحته؛ درآمدی بر تکلیف‏ گرایی دینی/ محمدهادی زاهدی‏‌وفا؛ محمدمهدی عسکری؛ محمد نعمتی و مهدی موحدی بکنظر              

ثبات بانکداری اسلامی در برابر بحران مالی (مطالعه موردی: بحران مالی سال 2008)/ مهدی صادقی شاهدانی؛ داود نصرآبادی                  

پدیده ناسازگاری زمانی و راهکارهای پیشنهادی اقتصاد اسلامی/  ایمان باستانی‌فر؛ علی‌اصغر هادوی‌نیا  

تحلیل‌مقایسه‌ای اقتصاد تنظیم‌گری با توجه به موضوع حقوق رقابت از دیدگاه اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف/ فرشاد مومنی؛ عبدالرسول قاسمی؛ محمدرضا شکوهی و محمد عظیم‌زاده آرانی               

بررسی آثار و ثمرات اقتصادی ایفاء کیل و میزان (با استفاده از نظرات علامه طباطبایی در تفسیر المیزان)/ محمد سلیمانی و مرتضی عربلو    

نقد نظریه عدم حرمت ربا در قرض‌های تولیدی و تجاری/ خلیل‌اله احمدوند و محمد توحیدی

علاقمندان می توانند جهت دریافت اصل مقالات به سایت دوفصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی مراجعه نمایند.

بانک‌ها باید اسلامی به معنای واقعی شوند نه اسلامی صوری

 آیت‌الله ناصر مکارم‌شیرازی در درس خارج فقه خود که در مسجد اعظم قم برگزار شد، با اشاره به حدیثی از پیامبر اکرم(ص) اظهار کرد: زمانی می‌رسد که مردم به دنبال درآمد بیشتر هستند حلال و حرام برای آنها مطرح نیست بلکه درآمد بیشتر را پیگیری می‌کنند.

وی خاطرنشان کرد: در حدیثی دیگر بیان شده زمانی می‌رسد که هیچ کس باقی نمی‌ماند مگر اینکه رباخوار باشد و اگر رباخوار نباشد غبار ربا در دامن او می‌نشیند.

این مرجع تقلید با بیان اینکه کسب حلال مورد عنایت پروردگار و نوعی جهاد است گفت: زمانی که ارزش‌های اسلامی ضعیف و ایمان به معاد کاهش پیدا کند انسان درآمد بیشتر را پیگیری می‌کند این امر عذاب الهی را به همراه دارد دعاها مستجاب نمی‌شود و مردم به بیماری‌های صعب العلاج مبتلا می‌شوند.

وی خاطرنشان کرد: برخی از بانک‌ها هنوز به رباخواری ادامه می‌دهند پول‌هایی که از باب وجوهات می‌فرستند، از طریق بانک‌ها با پول‌های ربا قاطی می‌شود زیرا نمی‌توان در خانه نگاهداری کرد و در بانک با پول‌های ربا مخلوط و غبار ربا به آنها می‌نشیند.

آیت‌الله مکارم شیرازی عنوان کرد: هیچ کاری در این شرایط که بانک‌ها رباخواری می‌کنند نمی‌توان انجام داد، همه پول‌ها آلوده می‌شود و کاسب‌ها پول خود را داخل بانک می‌گذارند و غبار آن در دامن همه می‌نشیند.

وی ادامه داد: این امر مشکل بزرگی شده است دعاها مستجاب نمی‌شود و توفیقات کاهش و بلاها افزایش پیدا می‌کند امیدوارم خداوند به ما کمک کند و بتوانیم از ریشه این مسائل را اصلاح کنیم زیرا اگر اصلاح نشود همه آلوده می‌شوند.

استاد حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: ما تذکر می‌‌دهیم و عواقب این وضعیت را روشن می‌کنیم باید ببینیم تا چه اندازه این مسائل مورد توجه واقع می‌شود.

وی با بیان اینکه بانک‌ها باید اسلامی به معنای واقعی شوند نه اسلامی صوری گفت: زمانی که بانک اسلامی صوری می‌شود می‌گوید بانک قرض الحسنه با نرخ سود چهار درصد است در صورتی که به صورت سالانه چهار درصد در نظر می‌گیرند و اگر تسهیلات پنج ساله باشد در پایان نرخ سود 20 درصد می‌شود.

آیت‌الله مکارم‌شیرازی خاطرنشان کرد: اگر بانکداری اسلامی شود مشکل حل می‌شود؛ بانکداری از غرب آمده و بانکداری غربی رباخواری است ولی رباخواری آنها از ما کمتر است.

وی با اشاره به نامگذاری سال با عنوان تولید و اشتغال گفت: با افزایش تولید، اشتغال بیشتر می‌شود و بیکاری کاهش پیدا می‌کند این مشکل با کمک یکدیگر حل می‌شود.

این مرجع تقلید ضمن سفارش به مردم در زمینه مصرف تولیدات داخل افزود: با کاهش کیفیت چه طور به مردم سفارش شود تولید داخلی مصرف کنند باید کیفیت را افزایش دهند با افزایش کیفیت مصرف‌کننده جذب شده و دیگران از آن استفاده می‌کنند.

وی خاطرنشان کرد: اگر بانک‌ها به مردم فشار آورند و نتوانند تولید را به گردش درآورند تولید می‌خوابد، اگر نظام بانکی اصلاح نشود تولید و مصرف درست نمی‌شود.

آیت‌الله مکارم‌شیرازی عنوان کرد:‌ اگر مالیات عادلانه نباشد تولید خراب می‌شود اگر نظام مالیاتی تنها بخواهد کسب درآمد بیشتر کند و تراز بالایی داشته باشد مشکل حل نمی‌شود باید به فکر مردم و تولیدکننده بود.

وی با اشاره به ضرورت حمایت‌های دولت از تولید و اشتغال گفت: اگر دولت حمایت نکند مشکل حل نمی‌شود مالیات باید عادلانه باشد بانک‌ها مراقب باشند و تولیدکنندگان کیفیت را درنظر بگیرند.

استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه دولت باید جلوی واردات بی‌رویه و قاچاق را بگیرد گفت: دروازه‌های مملکت را به روی قاچاق ببندند و در کنار مسائل اقتصادی، مسائل فرهنگی و اخلاقی باید درست شود زمانی که تولیدکننده مقید به مبانی اسلام باشد جنس تقلبی و قاچاق نمی‌آورد.

وی ادامه داد: اگر مسائل اخلاقی نباشد رباخواران دنبال ربا می‌روند و بانک‌ها رباخواری می‌کنند، باید در نظر داشت مسائل اخلاقی دست در دست مسائل اقتصادی دارد خارجی‌ها در زمینه مسائل اقتصادی رعایت مسائل اخلاقی می‌کنند.

آیت‌الله مکارم‌شیرازی خاطرنشان کرد:‌ سالی دوبار از ژاپن مراجعه می‌کردند تا نظرات و پیشنهادات مردم را بررسی کنند مسائل اقتصادی و اخلاقی به یکدیگر گره خورده است.

وی ابراز امیدواری کرد: سال جدید سال بیداری و هوشیاری و تجدید نظر در کارهای خلاف گذشته باشد و تولید و اشتغال جوانان تحصیل کرده افزایش پیدا کند.

منبع:اقتصاد آنلاین

اجلاس هیئت خدمات مالی اسلامی به ریاست بانک مرکزی ایران برگزار می‌شود

 در حاشیه این اجلاس، نشست‌ها و سخنرانی‌های جانبی در روزهای چهارم و پنجم آوریل، مقارن با پانزدهم و شانزدهم فروردین‌ماه نیز برنامه‌ریزی شده است. اکبر کمیجانی، قائم مقام بانک مرکزی ایران، به عنوان یکی از سخنرانان کلیدی در خصوص نقش و جایگاه IFSB در ارتقای ثبات نظام مالی کشورهای اسلامی در این اجلاس سخنرانی خواهد کرد.

در اجلاس سال جاری، با توجه به خاتمه دوره مسئولیت دبیرکل فعلی این هیئت، دبیرکل جدید که بالاترین مقام اجرایی آن محسوب می‌شود، برگزیده خواهد شد و بدین لحاظ این دوره از اهمیت افزون‌تری برخوردار است.

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان رییس دوره‌ای هیئت خدمات مالی اسلامی متولی برگزاری پانزدهمین جلسه مجمع عمومی سالانه و سی‌امین جلسه شورای عالی این سازمان است.

پیش از این نیز در سال ۲۰۰۵ میلادی جلسات مجمع عمومی سالانه و شورای عالی هیئت خدمات مالی اسلامی به ریاست بانک مرکزی ایران برگزار شد.

اجلاس هیئت خدمات مالی اسلامی به ریاست بانک مرکزی ایران برگزار می‌شود

گفتنی است، هیئت خدمات مالی اسلامی (IFSB) در سال ۲۰۰۲ میلادی تأسیس شده و دبیرخانه آن در کشور مالزی واقع است. این سازمان با ۱۸۸ عضو متشکل از ۷۰ مقام مقررات‌گذار و نظارت مالی، ۸ سازمان بین‌المللی و ۱۱۰ نهاد مالی فعال در ۵۷ کشور دنیا، در حال حاضر از اعتبار و جایگاه مهمی در میان سازمان‌ها و مؤسسات بین‌المللی استانداردگذار برخوردار است و در واقع، کارکرد و نقشی مشابه با کمیته نظارت بانکی بال، سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار و انجمن‌ بین‌المللی ناظران بیمه‌ای را در حوزه‌های بانکداری، بازار سرمایه و بیمه اسلامی ایفا می‌کند.

هدف و مأموریت اصلی هیئت خدمات مالی اسلامی، ارتقای ثبات و سلامت صنعت مالی اسلامی مشتمل بر بانکداری، بازار سرمایه و بیمه از طریق تدوین‌ استانداردها و رهنمودهای نظارتی ماست. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از ایده‌پردازان و بنیان‌گذاران سازمان یادشده به شمار می‌رود و از بدو تأسیس سازمان مذکور تاکنون، وفق ترتیبات اساسنامه‌ای، عضو دایمی ارکان اصلی آن بوده است.

تاکنون هیأت خدمات مالی اسلامی در راستای اهداف و مأموریت‌های خود، ۱۸ سند متضمن استانداردهایی برای ارتقای ثبات مؤسسات ارائه دهنده خدمات مالی اسلامی در زمینه‌های مختلف بانکی،‌ بازار سرمایه و بیمه منتشر کرده است.

منبع: خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به نقل از روابط‌ عمومی بانک مرکزی

انتشار گزارش مالی اسلامی توسط بانک جهانی و بانک توسعه اسلامی

تامین مالی اسلامی راهکاری مناسب در راستای کاهش فقر و ایجاد یک شبکه امنیت اجتماعی قوی برای اقشار ضعیف جامعه است.

به نقل از سایت خبری  CPI Financial، بانک جهانی با همکاری بانک توسعه اسلامی اقدام به انتشار اولین گزارش بین‌المللی تامین مالی اسلامی کرده‌ است. این گزارش حاوی جزئیات چشم‌انداز صنعت جهانی تامین مالی اسلامی است و از پتانسیل کمک به کاهش نابرابری درآمد در سرتاسر جهان، افزایش سطح رفاه و دستیابی به اهداف توسعه پایدار برخوردار است.

در این گزارش با مرور کلی بر روند تامین مالی اسلامی، به چالش‌ها و موانع اصلی رشد اقتصادی اشاره شده و به‌منظور ترویج سطح رفاه، توصیه‌های مداخله‌ای سیاستی داده شده است.

تامین مالی اسلامی حامی و مدافع توزیع عادلانه و منصفانه درآمد و ثروت است و با ایجاد ارتباط قوی با اقتصاد واقعی و همچنین با بهره‌گیری از راه‌حل مالی اسلامی یعنی تقسیم ریسک می‌تواند کمکی موثر در راستای بهبود ثبات بخش مالی باشد. یکی از نکات مثبت این روش جذب کردن آن‌دسته از مردم و اقوامی است که به دلایلی همچون مسائل فرهنگی و مذهبی به نظام مالی متعارف توجه نداشته‌اند. در اینجا باید به این نکته توجه داشت که برخلاف نظام مالی متعارف، نظام مالی اسلامی بر پایه عواملی چون تقسیم ریسک و تامین مالی با پشتوانه دارایی استوار است.

صنعت تامین مالی اسلامی نیازمند گسترش در سطحی فراتر از سیستم بانکداری است، براساس این گزارش در حال حاضر مولفه غالب تامین مالی اسلامی، حسابداری برای بیش از سه چهارم دارایی‌های این صنعت است. در گزارش مذکور و برای بخش بانکداری به بسترسازی مناسب قانونی و ایجاد محیط نظارتی به منظور نشان دادن ریسک سیستماتیک در سراسر حوزه‌های قضایی اشاره شده است.

این گزارش در کل به این نکته اشاره دارد که با توجه به اینکه نهادها و ابزارهای تامین مالی اسلامی همگی ریشه در عواملی همچون انسان‌دوستی دارند، بهره‌گیری از این شیوه می‌تواند راهکاری مناسب در راستای کاهش فقر و ایجاد یک شبکه امنیت اجتماعی قوی برای اقشار ضعیف جامعه باشد.

علاقه‌مندان می‌توانند جهت دریافت گزارش کامل این خبر به این نشانی مراجعه نمایند.

برای دریافت مستقیم گزارش تامین مالی اسلامی این جا کلیک نمایید.

منبع: پورتال بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی

موانع توسعه صنعت کارت اعتباری بین‌المللی در ایران

در حوزه کارت اعتباری رشد کشور ما با سایر حوزه‌های بانکداری الکترونیک همسو نبوده و از نظر کمی و کیفی قابل قبول نیست.


با وجود روند توسعه پرداخت‌های غیرنقدی و نیز رشد قابل توجه بانکداری الکترونیک در نظام بانکی ایران، همچنان در حوزه کارت اعتباری به ویژه در کارت‌های اعتباری برون‌مرزی، رشد کشور ما با سایر حوزه‌های بانکداری الکترونیک همسو نبوده و از نظر کمی و کیفی قابل قبول نیست. در حال حاضر در کشور حدود یک تا دو میلیون کارت اعتباری وجود دارد که شباهت چندانی هم با کارت‌های اعتباری بین‌المللی ندارد. این در حالی است که حدود ۲۹۰ میلیون کارت نقدی و پیش‌پرداخت داریم. اکثر کارت‌های موجود نیز به حساب‌ها و سپرده‌های افراد متصل است.[1]

در واقع نظام بانکی ایران در زمینه کارت‌های اعتباری بین‌المللی پیشرفت چندانی نداشته و از ظرفیت مناسب این حوزه جهت ارایه خدمات بهتر به مردم و نیز فرصت درآمدزایی برای خود به خوبی استفاده نکرده است. هرچند بخشی از این مشکل به دلیل وجود تحریم‌های اقتصادی در سالیان گذشته بوده، ولی به نظر می‌رسد عمده چالش‌های این حوزه، مربوط به مسايل و مشکلات داخلی باشد. در نوشتار حاضر  پس از تبیین وضعیت صنعت کارت اعتباری و پرداخت‌های غیرنقدی در ایران و جهان و تبیین مزایای کارت‌های اعتباری بین‌المللی، مهم‌ترین موانع پیش روی این صنعت تبیین می‌شود و برخی راهکارها برای رفع موانع پیشنهاد می‌گردد.

 

وضعیت صنعت کارت اعتباری در ایران و جهان

طی سالیان گذشته با پیشرفت فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های گوناگون، تعداد تراکنش‌های غیرنقدی رشد قابل توجهی داشته است. به گونه‌ای که از حدود ۲۵۰ میلیارد تراکنش در سال ۲۰۰۹ به بیش از ۴۲۵ میلیارد تراکنش در سال ۲۰۱۵ رسیده است. اقتصادهای نوظهور در آسیا، با نرخ رشد بیش از ۳۰ درصد، بیشترین سرعت رشد تراکنش‌های غیرنقدی را به خود اختصاص داده‌اند و در بین این کشورها، چین و هند بیشترین سهم را از این رشد داشته‌اند (شکل ۱). در این میان، کارت‌های اعتباری، سهم به سزایی در توسعه پرداخت‌های غیرنقدی داشته‌اند و به عنوان یکی از ابزارهای پرداخت، بخش زیادی از تراکنش‌های غیرنقدی از طریق کارت‌های نقدی و کارت‌های اعتباری انجام می‌شود.

 

شکل ۱- تعداد تراکنش‌های غیرنقدی در مناطق گوناگون جهان

منبع: کپجمینی (۲۰۱۶)[2] 

یکی از انواع روش‌های پرداخت غیرنقدی، کارت‌های اعتباری است که می‌تواند به دو شکل درون‌مرزی و برون مرزی مورد استفاده قرار گیرد. کارت اعتباری بین‌المللی یا فرامرزی[3]، نوعی از کارت اعتباری است که امکان استفاده از آن در خارج از مرزهای یک کشور وجود داشته باشد. استفاده از کارت‌های اعتباری بین‌المللی به دو بخش تقسیم می‌شود: یکی استفاده از کارت‌های شبکه‌های بانکی کشورهای دیگر در داخل کشور و برعکس و دیگری استفاده از کارت‌های بین‌المللی مانند ویزا و مسترکارت در داخل کشور.

در شکل ۲، وضعیت برخی شاخص‌های مربوط به دسترسی مالی و از جمله درصد افراد دارنده کارت اعتباری در ایران و جهان  نشان داده شده است. با وجود آنکه در کشور ایران سهم افراد دارنده حساب نزد موسسات مالی و نیز افراد متقاضی اعتبارات بالا است، ولی درصد افراد دارنده کارت اعتباری، چندان زیاد نیست و این امر به ویژه در زمینه کارت‌های بین‌المللی نمود بیشتری دارد.

 


شکل ۲- وضعیت برخی شاخص‌های مربوط به دسترسی مالی در مناطق گوناگون

منبع: تارنمای بانک جهانی

 
مزایای کارت‌های اعتباری بین‌المللی

کارت‌های اعتباری بین‌المللی، افزون بر مزایای معمول متصور برای کارت‌های اعتباری، مزایای دیگری نیز به طور مستقیم یا غیرمستقیم در پی دارد. برای مثال استفاده از کارت‌های اعتباری بین‌المللی توسط گردشگران خارجی در ایران می‌تواند به رونق صنعت گردشگری در کشور کمک کند و در نتیجه موجب افزایش درآمدهای ارزی غیرنفتی شود. همچنین استفاده از کارت‌های اعتباری شبکه بانکی در خارج از کشور می‌تواند از طریق فراهم کردن بستر مناسب برای خرید کالاهای خارجی، به طور غیرمستقیم موجب افزایش رقابت و ایجاد انگیزه برای شرکت‌های داخلی به منظور افزایش کیفیت محصولاتشان گردد.

امروزه در حوزه‌های پرداخت‌های خرد برون‌مرزی نیازهای متعددی وجود دارد و یکی از ابزارهای مناسب برای رفع نیازهای مربوطه در این زمینه،کارت‌های اعتباری بین‌المللی است. گردشگران، دانشجویان، مدیران و ... از جمله اقشاری هستند که دسترسی به کارت اعتباری بین‌المللی در تسهیل مبادلات و رفع نیازهای آنها در حوزه پرداخت اهمیت ویژه‌ای دارد. برای مثال در حال حاضر تعداد زیادی دانشجویان خارج از کشور وجود دارند که نزدیکان آنها به روش‌هایی مانند استفاده از صرافی‌ها، وجه مورد نیاز  را از داخل کشور به آنها انتقال می‌دهند. ولی این کار مشکلات زیادی در پی دارد. زیرا تعهد جدی برای انتقال پول وجود ندارد و موارد زیادی از بروز مشکلات در انتقال دقیق و به‌موقع پول به دانشجویان وجود داشته است. از سوی دیگر نظارت بر صرافی‌ها به اندازه بانک‌ها نیست و گاه ممکن است سوء استفاده‌هایی در نقل و انتقال وجوه به خارج از کشور صورت گیرد.

در زمینه گردشگری، روزانه مبالغ زیادی توسط گردشگران ایرانی در خارج از کشور صرف می‌شود که بخش عمده آن به صورت نقدی انجام می‌شود. برای مثال سالانه تعداد زیادی از گردشگران ایرانی به کشورهایی مانند مالزی، ترکیه و ... سفر می‌کنند و از این طریق، میلیاردها دلار به منظور تامین مخارج سفر و خرید کالاها و خدمات لازم مصرف می‌شود. مشکلات موجود در پرداخت غیرنقدی، موجب شده تا مخاطراتی از قبیل تحمل هزینه‌های بالاتر در تبدیل ارز، از دست دادن پول به دلیل سرقت و ... برای گردشگران ایرانی پدید آید. از سوی دیگر گردشگران خارجی که به ایران می‌آیند، امکانات لازم برای استفاده از کارت‌های اعتباری خود را در اختیار ندارند و دچار مشکل می‌شوند.

بنابراین در حوزه پرداخت‌های خرد، گرچه به طرق مختلف گردش مالی انجام می‌شود، ولی به صورت غیرشفاف، غیرایمن و با بی‌نظمی و هزینه‌های بیشتر انجام می‌شود. استفاده از کارت‌های اعتباری بین‌المللی می‌تواند نقش زیادی در توسعه گردشگری در ایران و کمک به سهولت در مبادلات خارج از کشور ایفا کند و نیز زمینه بروز بسیاری از تخلفات و فسادها در نقل و انتقال وجوه را از بین ببرد. همچنین به نظر می‌رسد با توجه به حجم زیاد متقاضیان این صنعت و امکان دریافت کارمزدهای مربوطه، کارت‌های اعتباری بین‌الملی، می‌تواند به عنوان یک کسب‌وکار سودآور از سوی بانک‌ها و دیگر موسسات فعال در این صنعت دیده شود. زیرا می‌تواند از بسیاری هزینه‌های اضافی جلوگیری کند، ضمن اینکه در این کسب‌وکار، همه هزینه‌ها را مردم نمی‌دهند و بخشی توسط ناشر، فروشندگان و ... پرداخت می‌شود. از این رو این کسب‌وکار برای همه بازیگران در این حوزه فرصت‌های جدید ایجاد می‌کند و برای سرمایه‌گذاری پتانسیل خوبی دارد.

 

چالش‌های مربوط به کارت‌های اعتباری فرامرزی

در ادامه برخی از مهم‌ترین چالش‌های مربوط به کارت‌های اعتباری بین‌المللی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

الف) ضعف در فرهنگ‌سازی 

فراهم کردن بستر اجتماعی و فرهنگی مناسب، پیش‌نیاز استفاده از هر ابزار و محصول جدید پیش از ارایه به بازار است. در مورد ابزاری مانند کارت اعتباری، فرهنگ‌سازی باید هم در سطح جامعه و هم در سطح کارکنان و مدیران شبکه بانکی صورت گیرد. در دنیا کسب وکار کارت با کارت‌های اعتباری شروع شد. چون بهترین مشوق و انگیزه برای ترغیب مشتری به استفاده از ابزار جدید و اعتماد به آن، این است که پول مال خود مشتری نباشد. از اعتباری که به فرد داده می‌شود می‌توان کارمزد دریافت کرد. ولی در کشور ما شاید به دلیل ناآگاهی زمانی که صنعت کارت آمد، کارت را به عنوان یک ابزار دریافت پول از خودپرداز دیدیم و به همین دلیل کارت اعتباری توسعه پیدا نکرد. شبکه بانکی ایران هنوز آن‌گونه که باید کسب‌وکار کارت اعتباری را به خوبی نشناخته است و حتی برخی بانک‌ها مقاومت زیادی در برابر آن نشان می‌دهند. زیرا تصور می‌کنند که کسب‌وکار کارت اعتباری برای آنها سودآور نیست یا اینکه به طور سنتی تمایل به پرداخت تسهیلات به مشتریان عمده دارند و ترجیح می‌دهند تا خود را درگیر فعالیت‌های تامین مالی خرد نکنند.

ب) کمبود زیرساخت‌های فنی

امروزه در نظام بانکی کشور در حوزه پرداخت‌های الکترونیک، پیشرفت‌های چشمگیری صورت گرفته است. وجود این‌گونه بسترهای الکترونیکی و آمار روبه‌رشد پرداخت‌های الکترونیکی، زمینه مساعدی را برای توسعه صنعت کارت اعتباری فراهم کرده است. با وجود این در برخی موارد به ویژه در عرصه بانکداری بین‌المللی، بسترهای فنی و عملیاتی لازم چندان مناسب نیست و لازم است با برطرف کردن این کاستی‌ها شرایط مناسب‌تری به ویژه در صورت رفع کامل تحریم‌ها و گسترش فضای توسعه این صنعت فراهم گردد.

انجام تراکنش‌های بین‌المللی و فرامرزی پس از برجام، بستگی زیادی به این دارد که با چه موسسه‌ای و به چه صورتی بخواهیم کار کنیم. یک راه این است که به سوئیچ‌های ملی، محلی یا منطقه‌ای وصل شویم که این راه دشواری زیادی ندارد و می‌توان با استفاده از شبکه شتاب، اقدام کرد. روش دیگر این است که بخواهیم با شرکت‌های بزرگ مانند ویزا، مستر کارت، امریکن اکسپرس، چاینا یونین پی[4] و ... همکاری کنیم. شیوه برخی از این شرکت‌ها مانند ویزا و مستر مخالفت و مبارزه با هر گونه انحصارگری در یک کشور است و به طور خاص، تنها بانک‌های مورد تایید بانک مرکزی را به رسمیت می‌شناسند. همچنین سیاست ویزا و مستر، انطباق در تمام نقاط به صورت یکپارچه است. لذا در مورد ویزا و مستر، فعالیت ما باید از بانک‌ها شروع شود. ولی در سایر زمینه‌ها، سوئیچ‌های محلی و منطقه‌ای می‌توانند بخش زیادی از مشکلات ما را حل کنند.

 

پ) قیمت‌گذاری و تعیین نرخ سود

یکی از مشکلات موجود در مسیر توسعه کارت اعتباری بین‌المللی در کشور، بحث قیمت‌گذاری و تعیین نرخ مناسب برای کارت اعتباری است. عواملی چون بالا بودن نرخ تورم، تعیین دستوری نرخ سود و نبود نرخ‌های سود مرجع رسمی و شفاف در بازار پول موجب شده است تا بانک‌ها و مشتریان تمایل چندانی به استفاده از کارت اعتباری نداشته باشند. بانک مرکزی کارت اعتباری را بر اساس قراردارد مرابحه طراحی کرده که جزو عقود مبادله‌ای است و نرخ سود آن در مقایسه با عقود مشارکتی کمتر است. از این رو برای بانک‌ها انتشار کارت اعتباری با نرخ سود پایین، صرفه اقتصادی ندارد. به نظر می‌رسد توسعه صنعت کارت اعتباری در کشور، مستلزم آن است که بانک مرکزی تعیین نرخ سود در کارت‌های اعتباری را به بانک‌ها واگذار کند و از سوی دیگر بانک‌ها نیز با اعتبارسنجی درست مشتریان، نرخ سود را متناسب با ریسک مشتریان خود تعیین نمایند.

 

ت) ضعف در نظام اطلاعاتی و اعتبارسنجی

یکی از موانع اساسی گسترش کارت اعتباری چه در سطح داخلی و چه در سطح بین‌المللی، نبود نظام اطلاعاتی یکپارچه و هماهنگ برای تشکیل سامانه اعتبارسنجی مشتریان بانکی است. گرچه تاکنون اقدامات و فعالیت‌های خوبی در این زمینه انجام شده، ولی به ویژه در سطح بین‌المللی کافی نیست. در حال حاضر سوابق و پیشینه افراد برای مشخص شدن سقف و نرخ اعتبار دریافتی توسط هر فرد به طور کامل مشخص نیست. یکی از اقدامات اساسی برای ترویج صنعت کارت اعتباری، استقرار سامانه مناسب اعتبارسنجی در نظام بانکی است تا از این طریق ضمن فراهم کردن امکان اعطای تسهیلات بر اساس سوابق مشتریان، زمینه برای اعتماد شرکای خارجی به نظام بانکی جهت همکاری گسترده‌تر در صنعت کارت اعتباری مهیا گردد.

 

ث) ارز دونرخی

شرایط متلاطم ارزی موجب دشوار شدن تسویه و پرداخت می‌شود. این امر در مسیر توسعه کارت اعتباری بین‌المللی، مانعی جدی محسوب می‌شود. یکی دیگر از مسائل مربوط به حوزه ارز، دونرخی بودن آن است که موجب می‌شود تسویه پرداخت‌های ارزی دشوارتر شود. افزون بر این موارد، زیرساخت‌های موجود برای عملیات تسویه ارزی نیز ضعیف است و امروزه خریدهای برخط، رزرو هتل و ... ساختار لازم برای پشتیبانی در حوزه عملیات تسویه ارزی را ندارد. بنابراین از جمله اقدامات لازم برای توسعه صنعت کارت اعتباری بین‌المللی، تک‌نرخی شدن ارز و جلوگیری از نوسانات غیرمنطقی ارز می‌باشد. به منظور پوشش نوسانات نرخ ارز، می‌توان از سازوکارهایی مانند بیمه، ابزارهای مشتقه و امثال آن نیز استفاده کرد.

 

ج) پایین بودن سطح استانداردهای بین‌المللی در صنعت

به منظور انتشار کارت اعتباری در سطح بین‌المللی، علاوه بر استانداردهای داخلی، باید استانداردهای بین‌المللی نیز مد نظر قرار گیرند. در حال حاضر برخی استانداردهای نظام بانکی کشور در حدی نیست که بتوان صنعت کارت‌های اعتباری را به شکل مطلوبی توسعه داد. این استانداردها به ویژه در دو بعد امنیت و پروتکل‌های ارتباطی، با استانداردهای جهانی فاصله دارد و لازم است با نگاه کیفیت‌گرا ارتقا یابد. ناگفته نماند که ارتقای استانداردهای بین‌المللی توسط بانک‌ها هرچند هزینه‌هایی نیز در پی دارد، ولی با توجه به منافع آتی آنها، باید با دید سرمایه‌گذاری به آنها نگریست. در این راستا، نقش بانک مرکزی به عنوان نهاد مقررات‌گذار در صنعت بانکی، اهمیت زیادی دارد.

 

چ) تنگنای اعتباری

در کارت اعتباری، مولفه «اعتبار» اهمیت زیادی دارد. بیشتر کارت‌های ویزا و مستر که پیش از این به صورت محدود در بانک‌های ما طراحی شده، از نوع پیش‌پرداخت است، یعنی نه‌تنها اعتباری وجود ندارد بلکه مبلغ مربوطه از قبل توسط فرد یا بانک تامین شده است. شرکت‌هایی مانند ویزا و مستر، ارایه‌دهنده اعتبار نیستند بلکه تسهیل‌کننده هستند و اعتبار باید از نظام بانکی تامین شود، در حالی که به دلایل مختلف، با وجود تقاضای بالا برای تسهیلات، در طرف عرضه توانایی کافی برای اعطای اعتبار وجود ندارد و به دلیل بروز پدیده تنگنای اعتباری، نظام بانکی از توانایی کافی برای اعطای اعتبار لازم در این صنعت برخوردار نیست. تا زمانی که این مشکل وجود داشته باشد، بانک‌ها تمایلی به ارائه کارت‌های اعتباری به مشتریان ندارند و تنها می‌توان کارت نقدی را به شبکه‌های خارجی مانند ویزا و مستر متصل کرد. بنابراین به منظور توسعه صنعت کارت اعتباری بین‌المللی، در قسمت غیربانکی کار آسان‌تر است ولی در بخش بانکی، کار دشوارتری در پیش داریم و لازم است با اجرای اقدامات لازم، زمینه رفع مشکل تنگنای اعتباری و فراهم شدن اعتبار کافی در نظام بانکی برای اختصاص یافتن در صنعت کارت اعتباری فراهم شود.

 

ح)  قوانین و مقررات

یکی از چالش‌های موجود در مسیر توسعه کارت‌های اعتباری بین‌المللی، نبود قوانین و مقررات کافی و به‌روز برای فعالان و بازیگران این صنعت است. در حوزه مقررات، بخشی از مقررات داخلی ما با مقررات بین‌المللی تطابق ندارد و در این زمینه باید بازنگری لازم در برخی قوانین و مقررات انجام شود. برای مثال در مواردی مانند پول‌شویی، تقلب، خلق پول، جابه‌جایی پول و ... در بعد بین‌المللی باید اصلاحاتی در مقررات بانکی کشور انجام شود. یکی دیگر از مشکلات این صنعت، مشخص نبودن متولی مشخص جهت مذاکره با طرف‌های خارجی است که خود موجب سردرگمی آنان و ازهم‌گسیختگی سیاست‌های توسعه کارت‌های اعتباری بین‌المللی می‌شود. از این رو لازم است در کشور، یک شخصیت (حقیقی یا حقوقی) متولی امر باشد تا موجب افزایش سرعت فرایندهای لازم برای توسعه این صنعت گردد.

 

خ) مسائل فقهی

یکی از مشکلات ارائه کارت اعتباری در ایران، وجود برخی مسائل فقهی در رابطه با عقود مورد استفاده برای طراحی کارت اعتباری است. تاکنون عقودی مانند قرض‌الحسنه، جعاله و مرابحه برای طراحی کارت اعتباری در کشور استفاده شده‌اند که هر یک مسائل مربوط به خود را داشته‌اند و در برخی جهات از انطباق لازم با شریعت اسلام برخوردار نبوده‌اند. بحث جریمه تاخیر تادیه و عدم امکان استفاده از کارت اعتباری برای بازپرداخت بدهی و قیمت‌گذاری (تعیین نرخ سود) از جمله مهم‌ترین چالش‌های فقهی است که در کارت اعتباری وجود دارد و نیازمند ارایه راهکار قابل قبول است. در سطح بین‌المللی نیز این مشکل وجود دارد. هنگامی که بخواهیم کارت اعتباری بین‌المللی داشته باشیم، لازم است در عین حفظ کارایی و عملکرد مالی موثر برای این صنعت، مشکلات شرعی آن را نیز مرتفع نماییم. این امر به ویژه در مورد کشورهای اسلامی و البته مسلمانان داخل ایران اهمیت دارد و باید راهکاری منطبق با شریعت و مورد قبول اکثر مذاهب اسلامی برای آن ارایه شود. البته این چالش در رابطه با استفاده از کارت‌های اعتباری دیگر کشورها در داخل ایران، به شکل جدی مطرح نیست و آنچه در این رابطه بیشتر اهمیت دارد، فراهم کردن بستر قانونی و عملیاتی لازم برای این کار است.

 

د) تحریم‌های اقتصادی

یکی از مشکلات پیش روی صنعت کارت اعتباری بین‌المللی، تحریم‌های اقتصادی به ویژه در حوزه بانکی است. ممکن است تحریم‌های اقتصادی در برخی مقاطع به ویژه از بعد سیاسی اثرگذار باشد و موجب شود تا کشورهای دیگر و شرکت‌های فعال بین‌المللی در صنعت کارت اعتباری به راحتی حاضر به همکاری با بانک‌های ایرانی نباشند. با وجود این چون در صنعت کارت‌های اعتباری، بیشتر مبالغ پرداختی از نوع خرد است، بحث تحریم چندان در آن مطرح نیست. زیرا مبالغ اندک اصولاً مبالغی نیستند که در دنیای تحریم مطرح باشند. می‌توان گفت تحریم‌ها کم‌وبیش اثرگذار بوده است ولی در شرایط تحریم نیز راهکارهایی برای فعالیت در این صنعت وجود دارد و اگر نظام بانکی ما به دنبال ورود جدی در صنعت کارت‌های اعتباری بین‌المللی باشد، تعداد زیادی راه برای حل مشکلات مربوط به تحریم وجود دارد. برای مثال موسسات دیگری به غیر از ویزا و مسترکارت وجود دارند که در صورت فراهم شدن شرایط لازم، آمادگی همکاری برای توسعه این صنعت هستند. نمونه آن تلاش‌های اخیر بانک مرکزی برای رایزنی با کشورهای آسیای شرقی جهت اتصال شبکه بانکی با بانک‌های این کشورها است.

این نکته نیز قابل ذکر است که در شرایط نبود تحریم‌ها، راهکارهای مناسب‌تر و به‌صرفه‌تری برای فعالیت در این صنعت وجود دارد، ولی در شرایط تحریم نیز وضعیتی پدید می‌آید تا در داخل، خلاقیت‌ها و ابتکاراتی برای شرکت‌های ایرانی و شبکه بانکی ایجاد شود و از این فرصت باید استفاده کرد. به نظر می‌رسد به هر دلیلی تاکنون کوشش جدی برای رفع این مشکل وجود نداشته است، با اینکه راه‌های خوبی حتی در شرایط تحریم برای رفع این مشکل وجود داشته است.

 

جمع‌بندی

با وجود مزایای زیادی که برای کارت‌های اعتباری بین‌المللی قابل تصور است، آن‌گونه که پیداست در حوزه کارت اعتباری رشد کشور ما با سایر حوزه‌های بانکداری الکترونیک همسو نبوده و از نظر کمی و کیفی قابل قبول نیست. با وجود اثرگذاری نسبی تحریم‌های اقتصادی بر توسعه کارت‌های اعتباری بین‌المللی، ولی در شرایط تحریم نیز راهکارهایی برای فعالیت در این صنعت وجود دارد و اگر نظام بانکی ما به دنبال ورود جدی در صنعت کارت‌های اعتباری بین‌المللی باشد، تعداد زیادی راه برای حل مشکلات مربوط به تحریم وجود دارد و می‌توان با رفع چالش‌های داخلی و خارجی در این زمینه، امکان توسعه این صنعت را بیش از پیش فراهم ساخت.

ایفای نقش فعال توسط بانک مرکزی در جهت ترویج صنعت کارت اعتباری و شناساندن درست آن به شبکه بانکی، تقویت زیرساخت‌های فنی و ارتقای زیرساخت‌های بانکی کشور (در ابعاد فنی و محتوایی) مطابق با استانداردهای بین‌المللی، پیگیری و عزم جدی برای استقرار سامانه اعتبارسنجی یکپارچه و متمرکز در نظام بانکی، استفاده از شیوه‌های نوین تجهیز منابع همانند اوراق بهادار اسلامی (جهت رفع مشکل تنگنای اعتباری) و سرانجام تدوین مقررات لازم و اصلاح و حذف مقررات زائد از جمله مهم‌ترین اقداماتی است که به منظور رفع موانع توسعه صنعت کارت‌های اعتباری بین‌المللی باید در دستور کار نظام بانکی و در راس آن بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.

 

مآخذ

1.                  انجمن تامین‌کنندگان خدمات کارت و پرداخت (۱۳۹۳). برای چالش‌های صنعت کارت چه باید کرد؟. نخستین سمینار تخصصی کارت و پرداخت، نشریه بانکداری الکترونیک، شماره ۹، آذر و دی ۹۳.

2.                  پژوهشکده پولی و بانکی (۱۳۹۱). بررسی راهکارهای توسعه کارت اعتباری در ایران، گزارش میزگرد چاپ شده در ویژه‌نامه تازه‌های اقتصاد، سال دهم، پاییز ۹۱.

3.                  تهرانفر، حمید (۱۳۹۱). بررسی چالش‌های کارت اعتباری در ایران، مصاحبه چاپ شده در ویژه‌نامه تازه‌های اقتصاد، سال دهم، پاییز ۹۱.

4.                  حکیمی، ناصر (۱۳۹۳). کارت هوشمند یا گوشی هوشمند. سخنرانی نخستین سمینار تخصصی کارت و پرداخت، نشریه بانکداری الکترونیک، شماره ۹، آذر و دی ۹۳.

5.                  خوانساری، رسول (۱۳۹۵). فرصت‌ها و چالش‌های کارت اعتباری بین‌المللی در نظام بانکی ایران، بیست و ششمین همایش سالانه سیاست‌های پولی و ارزی، پژوهشکده پولی و بانکی.

6.                  مهنایی، زینب (۱۳۹۱). کارت‌های اعتباری. ویژه‌نامه تازه‌های اقتصاد، سال دهم، پاییز ۹۱.

7.                  موسویان، سیدعباس (138۶). طراحی کارت‌های اعتباری در بانکداری بدون ربا بر اساس بیع مرابحه، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره ۲۸.

 

8.                  Bakhshi, M., (2006). Developing a Financial Model for Islamic Credit Card for the UK, PHD Dissertation in International Banking & Finance, UK: University of Salford.

 

9.                  Capgemini (2016) . 2016 World Payments Report.

10.              

11.              Saunders, A. & Cornett, M. M. (2015). Financial Institutions Management. A Risk Management Approach. (8th ed.). New York, NY: McGraw-Hill/Irwin.

12.              

13.              Worldbank.org

 تازه‌های اقتصاد، شماره ۱۵۰، بهمن ۱۳۹۵، صفحه ۳۷- ۴۲.

منبع: پورتال  بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی

تحلیل فقهی- حقوقی الگوی کارت اعتباری مرابحه: با تأکید بر روابط ذی‌نفعان (بانک، مشتری و فروشنده)

حسین میثمی (عضو هیئت علمی پژوهشکده پولی و بانکی)

یکی از عقود بسیار پرکاربرد در بانک‌داری اسلامی عقد مرابحه است. عقد مرابحه به ‌دلیل سادگی، در بسیاری از بانک‌های اسلامی (به‌ویژه در سایر کشورها) استفاده می‌شود؛ به ‌نحوی ‌که مثلاً در برخی بانک‌های اسلامی، حدود ۹۵ درصد تسهیلات صرفاً بر اساس عقد مرابحه به متقاضیان پرداخت می‌گردد.

در نظام بانکی ایران نیز هر چند در گذشته استفاده از این عقد محدود بود اما در سال‌های اخیر این شیوه توسعه یافته است و به نظر می‌رسد در آینده نیز بیش از پیش مورد استفاده قرار گیرد. در این رابطه بانک مرکزی کشور در مهر ماه سال ۱۳۹۵، طرح استفاده گسترده از کارت اعتباری مرابحه در شبکه بانکی را آغاز کرد و بر اساس اطلاع‌رسانی انجام شده، قرار است کارت اعتباری مرابحه به تدریج جایگزین تسهیلات خُرد گردد؛ که در گذشته با استفاده از سایر قالب‌های حقوقی مانند: فروش اقساطی، جعاله و غیره پرداخت می‌شد.

با توجه به آنچه مطرح شد، به نظر می‌رسد توجه به ابعاد فقهی و حقوقی کارت اعتباری مرابحه و شیوه ارتباط بانک، مشتری و فروشنده در این کارت‌ها دارای اهمیّت است. بر این اساس، در ادامه به تبیین برخی از این ابعاد خواهم پرداخت.

 

۱. تعریف عقد مرابحه

بیع مرابحه، یکی از انواع قرارداد بیع است و مقصود از آن، معامله‌ای است که فروشنده قیمت تمام‌شده کالا، اعمّ از قیمت خرید، هزینه‌های حمل ‌و نقل و نگهداری و سایر هزینه‌های مربوط را به اطلاع مشتری رسانده و سپس تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به‌عنوان سود می‌کند. به‌عنوان مثال، اعلام می‌کند یک کالای مشخص را به ۱۰۰۰۰۰۰ تومان خریده و حاضر است به ۱۱۸۰۰۰۰ تومان یا با ۱۸ درصد سود به مشتری بفروشد (موسویان، ۱۳۹۰، ص. ۱۴).

 ۲. مرابحه در روایات

شاید در نگاه اول به ‌نظر آید که عقد مرابحه در روایات جایگاهی ندارد و نوعی نوآوری است که به وسیله متفکران بانک‌داری اسلامی در سایر کشورها طراحی شده است اما مراجعه دقیق به روایات معتبر به‌خوبی نشان می‌دهد که حضرات معصومین (ع) در روایات متعددی انواع مرابحه را مورد تأیید قرار داده‌اند.

به‌عنوان نمونه، محمد‌بن‌مسلم می‌گوید: «از امام باقر (ع) سؤال کردم در مورد مردی که نزد مردی دیگر آمده و می‌گوید کالایی برای من خریداری کن، شاید به‌صورت نقد یا نسیه از تو خریداری کنم. پس وی کالا را به‌خاطر او خریداری می‌کند؟ امام (ع) فرمود: اشکالی ندارد؛ همانا از او خریداری می‌کند بعد از آن‌که مالک شد» (عاملی، ۱۴۰۹ق.، ج. ۱۲، ص. ۵۱).

در حدیثی دیگر، اسماعیل ‌بن‌خالق می‌گوید: «از امام کاظم (ع) در مورد معامله عینه سؤال کردم و گفتم، بسیاری از تجار ما امروزه معاملات عینه دارند و من برای شما توضیح می‌دهم که چه کار می‌کنیم. امام (ع) فرمود: توضیح بده. گفتم معامله‌گری پیش ما می‌آید و کالایی را می‌خواهد، با هم گفت‌وگو می‌کنیم درحالی‌که ما کالا را نداریم، به ما می‌گوید: به تو سود می‌دهم ده به یازده و من می‌گویم ده به دوازده. با هم چانه می‌زنیم تا بر نرخی توافق می‌کنیم. بعد از فراغ از تعیین سود، می‌پرسم چه کالایی را قصد داری تا برایت بخرم؟ ... امام (ع) فرمود: آیا مشتری اختیار دارد که، اگر بخواهد خریداری نکند و شما هم اگر بخواهید نفروشید؟ گفتم: بله، چنین اختیاری وجود دارد؛ و اگر هم در این بین مال تلف شود، از مال ما تلف شده است. امام (ع) فرمود: اشکالی در این معامله نمی‌بینم» (عاملی، ۱۴۰۹ق، ج ۱۸، ص ۵۵).

 

۳. مرابحه در فقه اسلامی

مراجعه به کتب فقهی به‌خوبی نشان می‌دهد که بحث در رابطه با بیع مرابحه در خلال مباحث فقه امامیّه، سابقه بسیار طولانی دارد و فقهای بزرگوار شیعه در ضمن مباحث بیع یا ملحقات آن، به این بحث پرداخته‌اند. آنچه از مجموع متون فقهی در رابطه با بیع مرابحه می‌توان استخراج نمود و آن را مبنای طراحی الگوهای عملیاتی کارت‌های اعتباری قرار داد، دست‌کم شامل موارد ذیل است (نجفی، ۱۴۱۷ ق، ج ۳، ص ۳۱):

الف- تمامی معاملات مبتنی بر بیع مرابحه با رعایت برخی ضوابط صحیح است.

ب- بیع مرابحه می‌تواند نقدی یا به‌صورت نسیه باشد.

پ- بیع مرابحه می‌تواند به‌صورت مستقیم و اصالتی یا به‌صورت وکالتی باشد.

ت- لازم است ابتدا کالایی خریداری، سپس به مشتری فروخته شود؛ یعنی در اقتصاد حقیقی باید پدیده‌ای رخ دهد.

ث- لازم است قرارداد مرابحه و فروش کالا به مشتری، بعد از خرید بایع و تملک او بر کالا واقع شود و انجام فروش قبل از خرید صحیح نیست.

ج- نرخ سود قرارداد مرابحه می‌تواند به‌صورت مبلغ یا درصد تعیین شود.

چ- چنانچه بایع در بیان قیمت خرید یا هزینه‌های مرتبط خلاف واقع بگوید، مشتری خیار فسخ پیدا می‌کند.

ح- اگر کالا قبل از قبض به وسیله مشتری تلف شود، از مال فروشنده تلف شده است و فروشنده مسئول هزینه‌های مرتبط است (هر نوع تلف مبیع قبل از قبض، به عهده بایع است). یکی از مسائل فقهی مهم در رابطه با عقد مرابحه، قلمرو یا شمول این قرارداد است. در واقع درحالی‌که شمول این قرارداد نسبت به انتقال اعیان مسلم است، شمول آن نسبت به فروش منافع و خدمات (که میان عرف به‌صورت بیع مطرح است)، از دیدگاه فقیهان شیعه محل اختلاف است.

برخی از فقیهان، مانند شیخ انصاری، صاحب جواهر و آیت‏الله خویی، صدق بیع بر چنین معامله‌هایی را انکار و استفاده عرف مردم از کلمه بیع در این موارد را بر تسامح حمل می‏کنند و معتقدند مقصود عرف، انتقال منافع در قالب قراردادهایی چون اجاره، جعاله یا مصالحه است. در مقابل برخی دیگر از فقیهان، چون امام خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‏الله مکارم‌ شیرازی، عین ‌بودن مورد معامله در عقد بیع را لازم نمی‌دانند و بر این باورند که می‏توان منافع و خدمات را نیز در قالب قرارداد بیع منتقل نمود (مکارم شیرازی، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۲۱).

برای حل مشکل و رسیدن به توافق فقهی در این مورد، می‏توان از عقد صلح استفاده کرد. به این معنا که مراکز خدماتی بر اساس‏ عقد صلح، خدمات خود را به‌صورت نقد به بانک واگذارند؛ سپس بانک آن خدمات را بر اساس ‏عقد صلح مرابحه‌ای و با قیمتی بالاتر به خریدار تملیک کند و وی از آن خدمات استفاده کند. به ‌اعتقاد فقیهان بزرگوار شیعه، قرارداد صلح قراردادی لازم است و موضوع آن اعمّ از اعیان، منافع و حقوق است و شامل همه خدماتی که ارزش مالی دارند می‌شود (تسخیری، ۱۳۷۹، ص ۲۱).

 

۴. مرابحه در قوانین کشور

در شبکه بانکی کشور، تا سال ۱۳۸۹، تنها نوع خاصی از قرارداد مرابحه (فروش اقساطی) در قانون عملیّات بانکی بدون ربای ایران وجود داشت اما در این سال و با تصویب قانون برنامه پنجم توسعه، قراردادهای مرابحه، خرید دین و استصناع به فصل۳ از قانون عملیّات بانکی بدون ربا اضافه ‌شد. پیرو آن، هیئت‌وزیران به پیشنهاد بانک مرکزی و با استناد به ماده ۹۸ قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱۳۸۹)، آیین‌نامه قرارداد مرابحه را به‌شرح ذیل ابلاغ کرد.

الف- مرابحه قراردادی است که به‌موجب آن عرضه‌کننده، بهای تمام‌‌شده اموال و خدمات را به اطلاع متقاضی می‌رساند و سپس با افزودن مبلغ یا درصدی اضافی به‌عنوان سود، آن را به‌صورت نقدی، نسیه دفعی یا اقساطی، به اقساط مساوی یا غیرمساوی در سررسید یا سررسیدهای معین به متقاضی واگذار می‌کند.

ب- بانک‌ها می‌توانند به‌منظور رفع نیازهای واحدهای تولیدی، خدماتی و بازرگانی و برای تهیّه مواد اوّلیه، لوازم یدکی، ابزار کار، ماشین‌‌آلات، تأسیسات، زمین و سایر کالاها و خدمات مورد احتیاج این واحدها و نیازهای خانوارها برای تهیه مسکن، کالاهای بادوام مصرفی و خدمات، به سفارش و درخواست متقاضی، این اموال و خدمات را تهیّه و تملک کرده و سپس آن را در قالب مرابحه به متقاضی واگذار کنند.

پ- بانک‌ها مکلف‌اند قبل از انعقاد مرابحه، اطمینان حاصل نمایند که اصل منابع و سود متعلقه در طول مدت قرارداد، قابل برگشت است.

ت- اعطای تسهیلات در قالب مرابحه با توجه به بهای تمام‌شده و سود بانک تعیین خواهد شد.

ث- بانک‌ها مکلف‌اند تمهیدات لازم را برای استفاده از ابزارها و کارت‌های الکترونیکی در قالب مرابحه فراهم نمایند.

 

۵. الگوی عملیّاتی کارت اعتباری مرابحه‌

به ‌طور معمول در کارت‌های اعتباری، دارنده کارت با استفاده از اعتباری که بانک صادرکننده کارت، برای وی درنظر می‌گیرد، اقدام به خرید کالاها و خدمات کرده و از محل اعتبار پیش‌گفته، قیمت آن‌ها را به‌صورت نقدی می‌پردازد و نسبت به بانک صادرکننده کارت بدهکار می‌شود. بر همین اساس، در طراحی کارت اعتباری بر اساس قرارداد مرابحه، دست‌کم چهار ذی‌نفع حضور دارند که عبارت‌اند از: بانک یا مؤسسه اعتباری ناشر کارت، بانک یا مؤسسه اعتباری پذیرنده کارت، دارنده کارت و در نهایت، فروشگاه یا مرکز خدماتی.

در الگوی کارت اعتباری مرابحه، بانک ناشر، بعد از اعتبارسنجی مشتری متناسب با اعتبار وی، کارت اعتباری در اختیارش می‌گذارد و طبق قرارداد، دارنده کارت را وکیل در خرید به ‌وسیله کارت برای بانک می‌کند و متعهّد می‌شود تا سقف اعتبار، منابع لازم برای خرید کالاها و خدمات مورد نیاز دارنده کارت را بپردازد.

زمانی که دارنده کارت در جایگاه وکیل بانک به خرید کالا اقدام می‌کند، کارت را در دستگاه پایانه فروش فروشگاه قرار می‌دهد و با انجام این کار، بانک ناشر کارت (از راه بانک پذیرنده)، قیمت کالاها و خدمات را به فروشگاه پذیرنده کارت می‌پردازد و کالا را تملک می‌کند. سپس بانک ناشر کارت در جایگاه فروشگاه الکترونیکی اعتباری، کالاها و خدمات خریداری‌شده را به دارنده کارت به‌صورت بیع مرابحه‌ نسیه برای مدّت ‌زمان معین و با نرخ سود مشخص می‌فروشد. به‌طور مثال، کالاها و خدمات خریداری‌شده را با احتساب نرخ سود ۱۸ درصد با سررسید شش ماه، به دارنده کارت می‌فروشد.

در ادامه، دارنده کارت، کالاها و خدمات خریداری‌شده را تملک کرده و از فروشگاه تحویل می‌گیرد. بعد از آن، دارنده کارت بدهکار بانک ناشر خواهد بود و چند گزینه برای پرداخت بدهی (قیمت نسیه کالاها و خدمات) دارد که عبارت‌اند از:

الف- پرداخت در مهلت تنفس: در این صورت مابه‌التفاوت قیمت نقد و نسیه (سود بانک از فروش اقساطی) تخفیف داده می‌شود و دارنده کارت فقط قیمت نقد کالاها و خدمات را به بانک می‌پردازد.

ب- پرداخت به‌صورت اقساطی: دارنده کارت می‌تواند کل یا بخشی از قیمت کالاها و خدمات خریداری شده را به‌صورت اقساط تا سررسید مقرر بپردازد. در این صورت، بخشی از مابه‌التفاوت قیمت نقد و نسیه به تناسب تخفیف داده می‌شود.

پ- پرداخت دفعی در سررسید: در این صورت هیچ تخفیفی داده نمی‌شود و دارنده کارت، قیمت نسیه کالاها و خدمات را کامل می‌پردازد.

ت- پرداخت بعد از سررسید: در این صورت دارنده کارت افزون بر قیمت نسیه کالاها و خدمات، باید مبلغی را به‌عنوان وجه التزام بپردازد.

 

۶. روابط حقوقی موجود بین ذی‌فنعان در کارت اعتباری مرابحه‌

در سامان‌دهی معامله‌های کارت اعتباری بر اساس قرارداد مرابحه، از ترکیب چند قرارداد استفاده می‌شود و صحت شرعی معامله با کارت اعتباری، به صحت همه آن‌ها وابسته است. بعد از تعیین سقف اعتبار و صدور کارت به ‌وسیله بانک، چند معامله انجام می‌گیرد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

     ۱. وکالت در خرید: به‌سبب قرارداد بین بانک ناشر کارت و متقاضی کارت اعتباری، دارنده کارت وکیل بانک برای خرید کالاها و خدمات مورد نیاز خود می‌شود.

     ۲. خرید وکالتی: دارنده کارت در جایگاه وکیل بانک، کالاها و خدمات مورد نیاز خود را به‌صورت بیع نقد از فروشگاه‌ها و سایر مراکز پذیرنده کارت، برای بانک خریداری می‌کند.

     ۳. فروش مرابحه‌ای نسیه: بانک ناشر با پرداخت قیمت، کالاها و خدمات خریداری‌شده را تملک کرده و سپس در جایگاه فروشگاه الکترونیکی اعتباری، آن‌ها را با احتساب سود بانکی به‌صورت بیع مرابحه نسیه به دارنده کارت می‌فروشد.

     ۴. تخفیف در بدهی: اگر دارنده کارت بخواهد بدهی حاصل از خرید نسیه را به‌صورت دفعی در فرصت تنفس، یا به‌صورت تدریجی تا سررسید بپردازد، بانک نسبت به مبلغ بدهی، تخفیف می‌دهد (کل یا بخشی از سود نسیه را کم می‌کند).

     ۵. جریمه تأخیر: چنانچه دارنده کارت، بدهی خود را تا سررسید پرداخت نکند، متناسب با مبلغ و مدّت بدهی، مشمول جریمه تأخیر و وجه التزام خواهد شد.

اکثر روابط حقوقی مذکور از منظر فقهی بدون اشکال است اما برخی از آن‌ها نیز، نیاز به تأمل بیشتری دارد، که در ادامه بررسی می‌شود.

 

الف- فقدان قصد خرید وکالتی

به‌سبب قرارداد صدور کارت اعتباری، دارنده کارت وکیل بانک در خرید کالاها و خدمات می‌شود و بنابراین برای صحت خریدها، باید قصد خرید وکالتی کند. درحالی‌که در موارد فراوانی دارنده کارت غافل از خرید وکالتی بوده و مستقیماً برای خودش خرید می‌کند؛ همان‌طور که در مواردی دارنده کارت، کارت را به دیگران (مانند همسر و فرزند) وامی‌گذارد و آنان اطلاعی از قرارداد وکالت ندارند.

در رابطه با این مشکل می‌توان گفت که اولاً، در تحقق قصد خرید وکالتی، توجه ارتکازی کفایت می‌کند؛ به این معنا که اگر دارنده کارت متوجه باشد که چه ‌کاری انجام می‌دهد، کفایت می‌کند. از طرفی، به ‌نظر می‌رسد در خرید با کارت اعتباری، در اکثر موارد، چنین ارتکازی وجود دارد؛ چون دارنده کارت می‌داند خودش پولی ندارد و با پول بانک خریداری می‌کند. در مواردی هم که کارت را در اختیار دیگری می‌گذارد، دیگران وسیله و ابزار وی برای خرید وکالتی هستند و فرد با واگذاری کارت، دیگران را وکیل و جانشین خود در انجام معامله وکالتی می‌کند. ثانیاً، بر فرض که به‌جهت نبود قصد وکالت در خرید، خرید وکالتی به ‌لحاظ شرعی باطل باشد. در این حالت معامله تبدیل به بیع فضولی نقد و نسیه‌ای خواهد شد که پیشاپیش طرفین قرارداد رضایت خودشان را اعلام کرده‌اند. به این بیان که بانک ناشر کارت، حین انعقاد قرارداد با فروشگاه‌ها و مراکز خدماتی پذیرنده کارت، رضایت خود را مبنی بر خرید به‌ وسیله دارنده کارت اعلام کرده و دارنده کارت نیز رضایت خود را مبنی بر خرید نسیه از بانک اعلام کرده است؛ بنابراین اگر معامله با این نوع کارت‌ها به اصطلاح فقهی از نوع بیع وکیل نباشد، از نوع «بیع فضولی همراه با رضایت مالک» خواهد بود که به اعتقاد همه فقیهان، بیع مأذون و صحیح است (موسویان و احمدی، ۱۳۹۰، ص. ۲۴).

 

ب- تخفیف در بدهی

در الگوی پیشنهادی برای کارت اعتباری مرابحه، دارنده کارت، کالا را به ‌صورت نقد برای بانک خریداری می‌کند سپس بانک، با درنظرگرفتن سود خود، کالا را به‌صورت نسیه به دارنده کارت می‌فروشد و وی متعهد می‌شود در سررسید مقرر، قیمت نسیه کالا را به بانک بپردازد. حال اگر دارنده کارت بخواهد بدهی خود را به‌صورت دفعی در فرصت تنفس یا به‌صورت تدریجی تا سررسید بپردازد، بانک نسبت به مبلغ بدهی تخفیف می‌دهد (کل یا بخشی از سود بانکی را کم می‌کند). حال سؤال آن است که آیا چنین تخفیفی از دید فقه اسلامی جایز است؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان این ‌طور بیان نمود که در معامله‌های مدت‌دار (مانند بیع نسیه، سلف، اجاره، قرض و ...) که بدهکار متعهّد است بدهی خود را طبق زمان‌بندی معیّن بپردازد، گاهی بدهکار علاقه دارد در برابر کم‌ کردن بخشی از بدهی، دین خود را زودتر از موعد مقرر بپردازد؛ چنان‌که گاهی طلبکار دوست دارد در برابر دریافت زودتر از سررسید، از بخشی از بدهی خود صرف‌‌نظر کند. این موضوع از زمان معصومین محل بحث بوده و در روایت‌های مختلفی مورد بحث واقع شده است.

به‌عنوان مثال محمدبن‌مسلم در روایت صحیحی از امام باقر (ع) نقل می‌کند که: «از امام باقر (ع) درباره شخصی پرسش شد که دین مدّت‌داری بر عهده دارد. طلبکار نزد وی می‌آید و می‌گوید: فلان مقدار بدهی‌ات را نقد بپرداز تا از بقیه‌اش صرف‌نظر کنم؛ یا می‌گوید مقداری را نقد بپرداز تا نسبت به باقی آن مهلت را اضافه کنم. امام (ع) فرمود: مادامی که به اصل بدهی (سرمایه) چیزی اضافه نکند، اشکالی ندارد. چرا که خداوند می‌فرماید: برای شماست سرمایه‌هایتان؛ نه ستم کنید و نه بر شما ستم شود» (طباطبایی بروجردی، ۱۴۱۰ق، ج ۱۸،ص ۳۳۷).

فقیهان شیعه با استناد به این روایت و روایت‌های متعدّد دیگری که همین مضمون را می‌رسانند، با اصل کاهش مبلغ بدهی در مقابل پرداخت زودتر از سررسید موافق هستند (موسوی خمینی، ۱۴۲۱ق.، ج ۲، ص ۲۸). البته برای شیوه اجرای این عمل راهکارهای مختلفی پیشنهاد شده است که همگی دارای مشروعیّت است. برخی از آن‌ها به‌شرح ذیل است. - صلح: طلبکار و بدهکار بر کاهش بخشی از بدهی در برابر تعجیل در پرداخت مصالحه می‌کنند.

- ابراء: طلبکار در برابر دریافت زودتر از سررسید، از بخشی از بدهی صرف‌‌نظر می‌کند.

- هبه: طلبکار در برابر دریافت زودتر از سررسید، بخشی از بدهی را هبه می‌کند.

- خرید دین یا تنزیل: بدهکار بدهی مدّت‌دار خود را در برابر مبلغی کمتر از بدهی می‌خرد.

 

 پ- جریمه تأخیر (وجه التزام)

گاهی دارنده کارت اعتباری به دلایل مختلف از پرداخت بدهی و تسویه حساب با بانک خودداری می‌کند. در این موارد بانک‌های متعارف و ربوی، متناسب با تأخیر مشتری، بهره دیرکرد می‌گیرند. از منظر فقه اسلامی، شَکی نیست که هر نوع افزایش مبلغ بدهی در برابر تمدید مدّت، ربا و حرام است و این نوع ربا از مصادیق مسلم ربای جاهلی به‌شمار می‌رود که در آیات و روایات از آن نهی شده است (انصاری، ۱۴۰۶ق.، ج. ۲، ص. ۴۴). بنابراین نمی‌توان در بانک‌داری بدون ربا از روش بهره دیرکرد استفاده کرد.

اما سؤال آن است که «آیا طلبکار می‏تواند برای الزام بدهکار به پرداخت به موقع بدهی، شرط جریمه تأخیر بگذارد؟» به‌عبارت‌دیگر، همان‌طور که برای التزام وی به پرداخت در سررسید، می‏تواند شرط رهن و ضمانت کند و با وی قرار بگذارد که اگر به‌موقع پرداخت نکند، از راه فروش رهن یا الزام ضامن، طلب خود را وصول نماید، آیا می‏تواند شرط جریمه بگذارد و او را تهدید کند که اگر در سررسید مقرر پرداخت نکند، مبلغ مشخصی جریمه خواهد گرفت؟ این بحث مورد اختلاف جدی فقهاست و برخی مانند امام خمینی (ره)، گرفتن هر نوع زیاده (هرچند به‌عنوان جریمه دیرکرد) را از مصادیق ربا می‏دانند (موسوی خمینی، ۱۴۲۱ق.، ج. ۲، ص. ۴۵)، اما گروهی دیگر، مانند آیت‌الله گلپایگانی (ره)، معتقدند که اگر بدهکار به‌صورت شرعی در ضمن عقد خارج لازم ملتزم شده باشد که اگر پرداخت دین خود را از موعد مقرر به ‌تأخیر انداخت، مبلغ معینی مجانی بدهد، اشکالی ندارد (گلپایگانی، ۱۴۰۵ ق.، ج. ۲، ص. ۹۱). بحث جریمه تأخیر از موضوعات اختلافی بوده و رویه مورد پذیرش در شبکه بانکی کشور در این‌گونه موارد آن است که حرف نهایی را قانون و شورای نگهبان می‌زند تا فعالیت‌ها مختل نشود. بر اساس نظر این شورا، درنظرگرفتن جریمه تأخیر تأدیه با عنوان وجه التزام و به‌عنوان شرط ضمن عقد اشکالی ندارد (دیبان و موسویان، ۱۳۹۲، ص. ۲۳). بنابراین بانک‌ها می‌توانند در طراحی کارت‌ اعتباری مرابحه شرط وجه التزام برای تأخیر در بازپرداخت درنظر بگیرند.

 

۷. ویژگی‌های کارت اعتباری مرابحه‌

کارت اعتباری مرابحه علاوه بر اینکه با موازین فقه شیعه و اهل سنت انطباق بالایی دارد، تقریباً تمامی کارکردهای اقتصادی کارت‌های اعتباری متعارف و ربوی را نیز داراست. در ادامه به برخی از ویژگی‌های این نوع کارت اشاره می‌شود (دبیان و موسویان، ۱۳۹۲، ص. ۱۴۱).

الف- قابلیت خرید اعتباری: به دارنده کارت اجازه می‌دهد تا با استفاده از منابع بانک کالا‌ها و خدمات مورد نیاز خود را بخرد و بهای آن را دیرتر بپردازد.

ب- قابلیت پرداخت در مهلت تنفس: به دارنده کارت امکان می‌دهد تا بهای کالا‌ها و خدمات خریداری‌شده را در مهلت تنفس بپردازد و در این صورت فقط قیمت نقدی کالا‌ها و خدمات پرداخت می‌شود.

پ- قابلیت پرداخت اقساطی: دارنده کارت می‌تواند بدهی خود را به‌شکل اقساطی بپردازد.

ت- قابلیت پرداخت دفعی مدت‌دار: دارنده کارت می‌تواند بدهی خود را به‌صورت مدّت‌دار (به‌طور مثال بعد از شش ماه) بپردازد.

ث- قابلیت طراحی برای سقف اعتباری بالاتر: بانک از همه منابع مالکیّتی (مانند سپرده‌های قرض‌الحسنه) و وکالتی (مانند سپرده‌های مدّت‌دار) می‌تواند جهت اعطای تسهیلات بر اساس الگوی کارت اعتباری مرابحه استفاده کند. در نتیجه، بانک ناشر می‌تواند کارت‌هایی با سقف اعتباری بالا (معادل چند ماه درآمد آتی مشتریان) طراحی و عرضه کند.

ج- انتظار استقبال بانک‌ها و مشتریان: به‌دلیل انتفاعی ‌بودن قرارداد و عدم محدودیت منابع و مصارف، انتظار می‌رود این راهکار مورد استقبال جدی بانک‌ها و مشتریان قرار گیرد.

چ- واقعی ‌بودن جریمه تأخیر (وجه التزام): دارنده کارت افزون بر گزینه پرداخت در مهلت تنفس، می‌‌تواند تا سررسید معین (به‌طور مثال تا شش ماه) به‌صورت اقساطی یا بعد از سررسید به‌صورت دفعی، بدهی خود را تسویه کند. بنابراین، زمانی کار به جریمه منتهی می‌شود که دارنده کارت در عمل به همه گزینه‌ها تخلف کند و این موضوع سبب واقعی‌‌شدن جریمه تأخیر و وجه التزام می‌شود که از دیدگاه فقهی منطبق با نظر شورای نگهبان است.

 

۸. جمع‌بندی و توصیه‌های سیاستی

کارت اعتباری مرابحه، از مهم‌ترین و جدیدترین ابزارهای طراحی شده به وسیله محققین بانک‌داری اسلامی است. این ابزار در چند سال اخیر به صورت گسترده در بانک‌های اسلامی سایر کشورهای اسلامی مورد استفاده واقع شده است. علت استقبال بالا از کارت اعتباری مرابحه آن است که نخست، این ابزار نرخ سود ثابت و از پیش تعیین شده و ریسک حداقلی دارد و به همین دلیل برای عملیات کوتاه‌مدت شبکه بانکی مناسب است. دوم، از منظر فقهی سازگاری بالایی با مبانی تمامی مذاهب فقهی شیعه و اهل سنت دارند.

با توجه به آنچه مطرح شد، توصیه می‌شود بانک مرکزی کشور، به صورت جدی سیاست جایگزینی کارت اعتباری مرابحه به جای قالب‌های حقوقی قدیمی مانند فروش اقساطی، جعاله و مضاربه را در دستور کار قرار دهد. این جایگزینی علاوه بر منافع اقتصادی متعددی که دارد (مانند کاهش تعداد عقود، ساده‌سازی فرآیندها و غیره)، به از بین رفتن پدیده شوم فاکتورسوزی در شبکه بانکی کمک شایانی می‌کند. مسئله‌ای که در سه دهه اخیر، یکی از معضلات جدی شبکه بانکی در اجرای بانک‌داری بدون ربا بوده است. 

 

مآخذ:

1.                  انصاری، م. (۱۴۰۶ق.). کتاب المکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.

2.                  تسخیری، م. ع. (۱۳۷۹). کارت‌های اعتباری. فصلنامه فقه اهل بیت، ۲۴.

3.                  دبیان، م.، و موسویان، س. ع. (۱۳۹۲). کارت‌های اعتباری و انطباق‌پذیری فقهی (ر. محبی‌مجد، مترجم). تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.

4.                  طباطبایی بروجردی، س. ح. (۱۴۱۰ ق.). جامع أحادیث الشیعه. قم: حوزه علمیه قم.

5.                  عاملی، ش. ح. (۱۴۰۹ ق.). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل‌البیت.

6.                  مکارم شیرازی، ن. (۱۴۱۳ ق.) انوار الفقاهه: کتاب ‏البیع. قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین (ع).

7.                  موسوی خمینی، ر. (۱۴۲۱ق.). کتاب ‏البیع. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

8.                  موسویان، س. ع. (۱۳۹۰). ابزارهای مالی اسلامی. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

9.                  موسویان، س. ع.، و احمدی، س. (۱۳۹۰). بررسی تطبیقی مدل‌های عملیاتی کارت اعتباری در بانک‌داری اسلامی. فصلنامه اقتصاد اسلامی، ۴۳.

10.              نجفی، م. ح. (۱۴۱۷ ق.). جواهرالکلام فی شرح شرائع الأسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

 تازه‌های اقتصاد، شماره ۱۵۰، بهمن ۱۳۹۵، صفحه ۴۷- ۵۰.

منبع:پورتال بانکداری اسلامی پژوهشکده پولی و بانکی

حرمت یا حلیت بانکداری ایرانی

موضوع حرام یا حلال بودن نحوه عملیات بانکی از ابتدای تاسیس بانک در ایران مطرح بوده و یکی از دلایل استقبال کم رنگ مردم به بانک‌های نخستین استقراضی و شاهی، عدم اطمینان به حلیت فعالیت بانکی در آنها بوده است.

 با پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به منابع نظری اسلامی و تاکیدات معمار کبیر انقلاب در خصوص اعتلای معنوی مردم از مسیر تنظیم فعالیت های مادی، اصلاحات لازم در این زمینه در دستور کار قرار گرفت و نهایتاً قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال ۱۳۶۲ تصویب و یکسال پس از آن اجرایی شد. آن قانون و سایر منشورات قانونی و نظارتی عمدتاً بر اساس قواعد اقتصاد اسلامی و در راس آنها ممنوعیت چهارگانه اکل مال به باطل، ضرر و ضرار ، غرر و البته ربا تبیین شده بود.

اما شوربختانه پس از سی و اندی سال از اجرایی شدن قانون بانکداری بدون ربا و تجربیات گسترده کشورهای اسلامی و غیراسلامی در خصوص بانکداری اسلامی، لیکن هنوز شبهات جدی از سوی بخش عمده ای از افکار عمومی نسبت به به غیرشرعی بودن فعالیت بانکی در ایران مطرح می شود. این ایرادات و شبهات پراکنده، با اعلام صریح برخی از مراجع عظام تقلید مبنی بر رباخوار بودن بانکها در ایران و حتی حرام بودن حقوق پرسنل آنها موجب طرح گسترده سوالی قدیمی اما بسیار مهم شده است؛ آیا به راستی نوع بانکداری در ایران مبتنی بر موازین اسلامی است؟ پاسخ این سوال قطعاً مجال و ظرفیت فراخ و گسترده تری را می طلبد لیکن در این زمینه توجه به چند نکته ضروری است:

۱- علیرغم تلاشهای گسترده جهت تبیین روشهای اجرایی و نظارتی بانکداری اسلامی در ایران به نظر می رسد یک سوال ساده در این زمینه پاسخ داده نشده است. تفاوت دقیق روشهای اجرایی بانکداری متعارف دنیا و بانکداری اسلامی چیست؟ شاید رویکرد نظری صرف در اهتمام به مباحث بانکداری اسلامی منجر به این امر شده که در خصوص تفاوت دقیق روشهای عملیاتی بانکداری اسلامی با بانکداری متعارف ( ربوی ) دچار خلاء تبیینی شده و عملاً از تدوین نسخه ای دقیق و ساده جهت اقدام وفق بانکداری اسلامی ناتوان باشیم.

۲- « گرفتن جریمه دیرکرد بانکها حرام و سرنوشت کارکنان آن رفتن به جهنم است » این فرمایش یکی از مراجع عظام تقلید که قطعاً برخاسته از دلسوزی معظم له نسبت به مومنین و مصالح جامعه است موجب بروز اضطراب و تشویش در میان کارکنان، مشتریان و سایر ذینفعان نظام بانکی شد. این اضطراب تا آنجا پیش رفت که برخی از کارکنان بانکها که حجم کار مفید روزانه بسیار بالایی را دارند، در حلیت ارتزاق خود دچار شبهه و تردید شوند. اما علیرغم حساسیت موضوع به نظر می رسد اقدام موثری از سوی دست اندرکاران جهت گفتگوی بین بخشی میان صاحبنظران حوزه، دانشگاه، رگولاتوری بانکی و کارشناسان اجرایی نظام بانکی صورت نپذیرفت و عملاً شبهه مزبور تاکنون بی پاسخ مانده و صرفاً به تبیین وجه التزام محدود شده است. لذا به نظر می رسد تا زمان برقراری این مفاهمه جمعی جهت تبیین شبهات و بازطراحی و الگوهای اجرایی و عملیاتی در این زمینه، راهبردهایی نظیر ایجاد رکن شورای فقهی در بانک مرکزی نیز لزوماً منجر به رفع دغدغه ها و نگرانی های مراجع عظام تقلید و سایر دلسوزان نظام اقتصادی کشور نخواهد شد.

۳- بخشی از شبهات وارده به فعالیت نظام بانکی برخاسته از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران است. به عنوان نمونه قالبهای قراردادی بانکها در ایران اعم از تجهیز و تخصیص منابع مبتنی بر آموزه های دینی و عقود شرعی می باشد. لیکن شبهات وارده بیشتر ناظر بر عدم اجرایی شدن واقعی قراردادها و به بیان کلی تر عدم شفافیت و آزمون پذیری فعالیتهای اعتباری می باشد. لذا با توجه عدم شفافیت فعالیتهای اقتصادی بعنوان یکی از ابتلائات ساختاری اقتصاد ایران، بدیهی است که بخشی از عدم شفافیت موجود در نظام بانکی به دلیل ضعف در سایر بخشهای نظام اقتصادی می باشد. لذا تخطئه نظام بانکی بدون حل مشکلات ساختاری نظام اقتصادی، گذشته از غیرمنصفانه بودن، راهی به صلاح نخواهد برد.

۴- به تعبیری رابطه منفرد و از هم جدا افتاده بانک‌ها و محیط‌های اقتصادی و اجتماعی موجب عدم ارتباط سازنده و تعاملی نظام بانکی و اجتماع اعم از آحاد مردم و محیط‌های دانشگاهی، اقتصادی و همچنین عدم تحلیل صحیح نظام بانکی شده است. در رسانه‌های رسمی و غیررسمی عمدتاً بانک‌ها مقصر ناکامی در توسعه و همچنین مصداق ظلم و شر قلمداد می‌گردندکه این امر عمدتاً منجر به سرخوردگی بانک‌ها و منابع انسانی آن‌ها شده و راه نقد منصفانه و اصلاحات فراگیر را مسدود نموده است. لذا به نظر می‌رسد افزایش تحرک نهادهای حاکمیتی و نظام بانکی درراه اندازی هسته‌های هم‌اندیشی در خصوص فرصت‌ها و موانع نظام بانکی و به‌ویژه اهتمام بیشتر به مباحث ترویجی و اطلاع‌رسانی در خصوص روش‌ها و فعالیت‌های اجرایی بتواند نظام بانکی را از گوشه رینگ کنونی خارج ساخته و موجبات هم‌افزایی در راستای منافع ملی را فراهم آورد.

منبع: خبرگزاری ایبنا