جلسه پانزدهم درس خارج فقه استاد جواد عبادی در موضوع فقه معاملات جدید در ۹ اسفند ۱۴۰۰ به همت انجمن مالی اسلامی ایران و موسسه طیبات برگزار گردید.
استاد عبادی، فقه معاملات جدید، جلسه 15 مورخ 9 اسفند 1400
أعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدنَا مُحَمَّد وَ عَلَی أهْلِ بَیتِه الطَّیّبِینَ الطَّاهِرینَ المَعْصُومِینَ المُکَرَّمِینَ سِیَّمَا بَقِیَّةِ الله فِی الأرضِین وَ العَاقِبَةُ لِأهْلِ التَّقْوَی و الیَقِینِ.
عرض سلام دارم خدمت سروران مکرم و تبریک عرض میکنم پیشاپیش عید مبعث را خدمت عزیزان.
ما موضوع رمزارزها را به نظرم رساندیم به بحث استخراج بیت کوین و رمزارزها.
ما قبلاً عرض کرده بودیم مطالب مربوط به رمزارزها یک بخشی مربوط به معامله آنها هست، معامله آنها هم بستگی به این دارد که ایا میتواند مال محسوب بشود یا نه. مفصل در موردش صحبت کردیم و گفتیم مال یک بحث عرفی است بنابراین اگر عرف، عرف عقلا به خاطر منافعی که لابد برای آن در نظر میگیرند یکی از مصلحتهایش میتواند این باشد که یک وسیلهای برای مبادله هست، مبادله که نه یعنی وسیله برای سود بردن است، اگر محصول را بخرم و بفروشم در این صورت سود خواهم کرد، همین اندازه هم رغبت به وجود آمده این اندازه مالیت عرفی محقق میشود اما حالا با عناوین ثانوی شاید مثلاً مکلف به این نتیجه برسد که این معامله باعث سبیل کفار بر مسلمین میشود، باعث ضرر اجتماعی میشود باعث حرج اجتماعی میشود یا این که حاکم شرع حاکمیت و ولی امر و قوانین هم که منسوب به ولی امر هست، قوانینی که منسوب مجاری خاصی پر کرده باشد به این نتیجه برسد که بله این معاملاتش ممنوع باشد یا معاملاتش برای یک عدهای آزاد باشد برای یک عده دیگری آزاد نباشد، آن یک بحث جدایی هست بعداً صحبت میکنیم، ولی با عنوان اولی گفتیم معامله این تا وقتی که ما دلیل خاص نداشته باشیم چه با عنوان اولی چه با عنوان ثانوی، چه با عنوان حاکمیتی این را ما نمیتوانیم بگوییم ممنوع هست و جز معاملات حرام است، این را گذشتیم تمام شد.
گفتیم پول هم یک چیز عرفی هست هر چند حق انتشار پول و حق کنترل مدیریت پول با حاکمیت هست، اما این که آن پولی که حاکمیت منتشر کرد، مردم قبول کنند وقتی به یک مبادله وقتی به یک ذخیره ارزش قرار بدهند یا نه، یعنی آن سه وظیفهای که برای پول گفته شده، این را واقعاً بپذیرند یا نه، باز هم یک پای عرف در وسط هست، عرف اگر قبول بکند یک چیزی پول میشود، اگر عرف قبول نکند، آن چیز پول نمیشود، کما این که عرض کردیم در ونزوئلا جلسه گذشته عرض کردم ما در برخی از پرداختهای دولتی مثل حقوق بازنشستهها را در قالب رمزپول بانک مرکزی پرداخت کردند ولی بین مردم جا نیفتاد مردم قبول نکردند و قابلیت و خاصیت پول محقق نشد.
انصافاً در حال حاضر وقتی نگاه میکنیم میبینیم که عرف حداقل ایران و سایر کشورها همین جور است، عرف ایران بیت کوین یا سایر رمزارزها به مرحلهای نرسیده که تبدیل به پول رایج در بین عرف بشود، لذا ما آن را به عنوان پول قبول نداریم، چون عرف این را قبول ندارد ما داریم نگاه میکنیم به رفتار عرف، این هم از بحث پول بودن، پس ما بحث مال بودن، پول بودن را بررسی کردیم، از این استفاده میکنیم معاملات اینها را تمام شد، حالا وارد میشویم به بحث استخراج این رمزارزها که ببینیم از منظر شرعی استخراج رمزارزها چه شکلی دارد؟ موضوع شناسی آن قبلاً خدمت شما گفته شد.
اطلاعات مربوط به حسابها و تراکنشهای بیت کوین در بستههای جداگانهای ذخیره میشود که به هر یک از این بستهها یک بلوک گفته میشود، حفظ و پردازش اطلاعات بلوکها از طریق شبکهای از سیستمهای رایانهای و به صورت غیر متمرکز انجام میشود، به هر یک از این بلوکها اصلاحاً معمایی پیوند زده میشود و آن رایانههای متصل به این شبکه تلاش میکنند که این معما را، معمای هر بلوک را حل بکنند و در ازای آن پاداشی از سیستم دریافت کنند، اولین کسی که بتواند این معما را حل بکند پاسخ را در کل شبکه به اشتراک میگذارد و اعضای این شبکه وقتی این را درستی جواب را تأیید کردند، یعنی پس از تأیید درستی جواب توسط اعضای شبکه، تعدادی بیت کوین پاداش میگیرد و میتواند آنها را در شبکه بیت کوین فرض کند یا بفروشد، بیت کوینها به این عملیات گفتیم چی میگویند میگویند اصطلاحاً معدن کاوی. عرض کردم این عملیات در دستگاه و سیستمی که وصل شده به شبکه تا عملیات حل معمای بلوکی را انجام بدهد و در اختیار شبکه بگذارد تا تأیید کنند تا بیت کوین به آن داده شود، آن دستگاهها گفته میشود دستگاههای ماینینگ.
بیت کوینهایی که به عنوان پاداش به حذف کنندههای معمای بلوک داده میشود از جیب هیچ کسی پرداخت نمیشود، بلکه تولید میشود و به مجموعه بیت کوینهای موجود اضافه میشود، رقابت رایانهها برای حل معمای یک بلوک و رسیدن به پاداش شبیه رقابت معدن چیانی است که جهت یافتن طلا در یک معدن با همدیگر رقابت میکنند بنابراین به مشارکت در پردازش اطلاعات و رقابت در حل معمای بلوکی اصطلاحاً گفته میشود استخراج و به هر یک از این سیستمها عرض کردیم سیستمهای رایانهای که توان پردازش خود را جهت حل معمای بلوک به کار بگیرد اصطلاحاً استخراجگر یا ماینر گفته میشود، اینها یادآوری بحث عملیات ماینیگ یا استخراجی گری هست.
مشروعیت استخراج بیت کوین را میشود از دو منظر مورد بررسی قرار داد، منظر نخست در واقع ورود بخش خصوصی و عرصه در واقع پول هست یا به عبارتی عرصه پولی است یعنی اگر ما بیت کوین را به عنوان پول بپذیریم، حالا بحثش قبلاً گذشت اگر فرض کنیم که بیت کوین است مشروعیت استخراج بیت کوین از یک منظر به این بستگی دارد، این بیت کوینهایی که استخراج میشود و ماهیت پولی پیدا میکند، گویی بخش خصوصی به عرصه انتشار پول وارد میشود، آیا این مشروعیت دارد یا ندارد، این نکته اول.
منظر دوم معیارهای درآمدهای مشروع در فقه است، پول بودن بیت کوین را بگذارید کنار، شما که الان این را استخراج کردید و در مقابلش یک جایزه و در واقع درآمدی از اینجا به دست میآورید آیا این درآمد شما مکروه هست یا نه، این یک قصه، زمانی که شما خودتان به تنهایی به استخراج بیت کوین بپردازید اما در بخش موضوع شناسی گفته شد که الان به جهت این که هر چه جلوتر میرویم معمای بلوکی سختتر میشود و دستگاههای فوق العاده پیشرفتهتری برای استخراج آنها لازم است که زمان پردازش بالایی داشته باشد.
الان یعنی استخراج گرها دو دسته هستند یا بازیگران استخراج بیت کوین دو دسته هستند یک دسته آنهایی هستند که دستگاههای فوق العاده دارند مثلاً فرض کنید هزار دستگاه را در یک مزرعه ماینینگ گفته میشود مزرعه ماینینگ مثل یک مزرعهای راه اندازی میکنند و این هزار تا دستگاه را به همدیگر متصل میکنند بعد این توان هزار دستگاه شعر شده و مشترک شده را با همدیگر در استخراج آن معمای بلوکی حل معمای بلوکی به کار میگیرند و زمانش بالاست، معلوم است که در این اثنا آنهایی که یک دستگاه دارند یا دو دستگاه دارند، کار برایشان سخت میشود در رقابت با آن دستگاههای شعر شده، این دسته اول که دارای مزرعههای ماینینگ هستند.
دسته دوم میآید از چی استفاده میکند از استخرهای آن ماینینگ یا استخرهای استخراج بیت کوین که این را گفتیم لازم نیست مزرعه را بسازیم بلکه در دنیا آدمهایی که بخواهند با همدیگر دستگاه هایشان را مثلاً من از موسسه فقه اقتصادی طیبات دستگاه خودم را شعر میکنم، شما از یزد، آن یکی از اصفهان، آن یکی از اسپانیا، آن یکی از ونزوئلا، این یکی از مالزی و این دستگاهها در بستر اینترنت با همدیگر یک استخر ماینینگی به وجود میآورد و با همدیگر این توان دستگاهها با همدیگر جمع میشود برای استخراج آن بیت کوین یا حل معمای بلوکی. حالا سوال این است که مشروعیت مشارکت در استخرهای بیت کوین چه جوری است باید این را مورد بررسی قرار بگیرد.
بنابراین از مجموع صحبتهایی که الان عرض کردیم میتوان گفت که ما سه تا پرسش اساسی در بحث استخراج بیت کوین داریم، سوال اول این هست که آیا از منظر ورود بخش خصوصی به خلق پول میتوان مکروهیت استخراج بیت کوین را پذیرفت یا نه، سوال دوم آیا استخراج بیت کوین با معیارهای درآمدهای مشروع در فقه سازگار هست یا نه. من استخراج میکنم یا اجیر کسی هستم دستگاهم را شعر کردم و استخراج که میشود برای من یک اجرتی پرداخت میکند این اجرت بابت استخراج این بیت کوین صحیح است یا نه، اگر صحیح است بر اساس چه قراردادی صحیح است یا نه خودم استخراج میکنم و به یک بیت کوین میرسم، و این را میبرم میفروشم و به درآمدی میرسم آیا این از منظر شرعی صحیح است، اگر صحیح است طبق کدام قرارداد و اگر صحیح نیست طبق کدام قرارداد، یعنی کدام حرام را ما مرتکب شدیم که نتوانیم از آنجا درآمد کسب بکنیم این از دومین سوال و آخرین سوال آیا درآمد حاصل از مشارکت و استخراج مشروعیت دارد یا ندارد؟ پس این سه تا سوال.
برای پاسخ به این سه تا سوال ما چند تا سوال داریم که حدود ده تا سوال است که من این ده تا سوال را میخواهم مطرح کنم یعنی سه تا سوال اساسی داشتیم که گفتیم، برای آن سه تا سوال ده تا سوال فرعی داریم، شما میخواهید پایان نامه بنویسید بعد میگویند سوال اصلی چیست، سوالات فرعی چیست، اینها سوالات فرعی ناظر به همان سوال اصلی است یعنی من برای پاسخگویی به سوالات اصلی باید این سوالات فرعی را پاسخ بدهم.
سوال اول استخراج رمزارزها چه عنوان فقهی به خود میگیرد.
سوال دوم اگر رمزارزهای فاقد پشتوانه را پول بدانیم آیا انتشار پول بخش حاکمیتی است یا بخش خصوصی هم میتواند در این عرصه وارد بشود.
سوال سوم آیا حاکمیت میتواند انتشار پول را به بخش خصوصی واگذار بکند، دولت بیاید بگوید من خودم دارم قانون میگذارم درست است طبق ماده دو قانون پول بانکی انتشار پول فقط منحصر در بانک مرکزی است، در اختیارات بانک مرکزی است یا وظایف بانک مرکزی است. حالا سوال اگر بیت کوین ماهیت پولی پیدا بکند و از آن طرف بانک مرکزی بیاید به اینها اجازه فعالیت بدهد، سوال این است اساساً بانک مرکزی اجازه دارد انتشار پول را به بخش خصوصی واگذار بکند و اجازه بدهد بخش خصوصی هم به انتشار پول بپردازد یا نه، سوال چهار اساساً آیا تفاوتی بین پولهای اعتباری و پولهای فلزی در زمینه انتشار توسط بخش خصوصی وجود دارد، پولهای فلزی یا کاغذی که اینها را ما میگوییم بانک مرکزی منتشر میکند و بعد میآید امضای رئیس بانک مرکزی روی آن پولها هست، شورای پول و اعتبار باید تصویب کند و اما پولهای اعتباری چی، این خلق پولی که توسط بانکها دارد صورت میگیرد، اینها با اجازه بانک مرکزی دارد صورت میگیرد و آیا بانک مرکزی سوال قبلی گفتیم میتواند این را واگذار کند به بخش خصوصی یا نه.
سوال چهارم این شد که آیا اصلاً فرقی بین پول اعتباری و پول فلزی در زمینه انتشار توسط بخش خصوصی وجود دارد یا ندارد؟
سوال پنج ما اگر رمزارزهای فاقد پشتوانه را کالا بدانیم آن پول را بگذارید کنار، ببینید داریم در استخراج میخواهیم صحبت کنیم اگر رمزارزهای فاقد پشتوانه را ما کالا بدانیم اگر این کالا برای کفار مالیت داشته باشد و با فروش آن به کفار امکان خرید کالاهای مفید به دست میآید آیا این امر میتواند به استخراج رمزارزها مشروعیت ببخشد یعنی بیاییم بگوییم من احساس میکنم یک کدی به من میدهد بیت کوین، این را به کفار میدهند و مقابلش کالا وارد کشور میکنند در بخش واردات، همین اندازه کفایت میکند که من اجازه داشته باشم بروم و استخراج بیت کوین بکنم یا نه؟ با فرض این که از راههای دیگر نتوانستم تصریح بکنم استخراج بیت کوین را، آیا از این راه میتوانم یا نه؟ یعنی ما بیاییم به بخش خصوصی بگوییم، شما به این شرط که بیت کوین به دست آورده را ببرید صادر بکنی یعنی بفروشی به بیرون و از بیرون کالا بیاوری، ما نمیتوانیم وارد کنیم در این مقطع و شما میتوانی بروی استخراج کنی و به کشور کمک کنی برای واردات سازههای مفید و البته کالاهایی که مورد تأیید باشد بنابراین استخراج رمزارز به این جهت اشکالی نداشته باشد میتوانیم این را بگوییم یا نه.
سوال ششم ملاک درآمد مشروع چیست، آیا کسب درآمد از استخراج رمزارز این ملاک را دارد یا ندارد؟
سوال هفتم آیا مصرف برق زیاد در فرایند استخراج را میتوانیم مصداق به اسراف بدانیم، و بگوییم حرام است آن وقت وقتی که مصداق اسراف بدانیم به ویژه در این وضعیت محدودیتهای برقی که در کشور وجود دارد اگر مصداق اسراف بدانیم یا اگر مصداق ممنوعیتهایی بدانیم، حالا یک نفر این برق را اسراف کرد، یک آدمی که اسراف میکند آیا معاملهاش باطل است، آیا فعلش باطل است، ما در وضو داریم میگوییم روی دست یک بار آب ریختن این واجب است باید بشوییم یا به عبارتی شستن، دومین بار شستن مجاز است اشکالی ندارد یک بار هم شما بعد بار اول یک بار بشویید اما بار سوم آیا مصداق اسراف هست یا نه، این بین اگر مصداق اسراف است حرمت تکلیفی نهایتاً دارد آیا حرمت وضعی هم دارد؟ یعنی علاوه بر اینکه گناه اسراف انجام شد، آیا از نظر شرعی و از نظر وضعی این وضو هم باطل است این باید برود از اول وضو بگیرد یا نه، از نظر وضعی اشکالی ندارد بیایید این را در بحث رمزارزها، استخراج رمزارزها برق فوق العاده زیادی را مصرف میکند گویی که اسراف محسوب میشود این همه مصرف برق، حالا اگر اسراف محسوب شد، اگری میگویم، اگر اسراف محسوب شد، در این صورت آیا این درآمدش هم اشکال دارد یا نه.
سوال نه اگر مالکیت بر بیت کوین را مشروع بدانیم آیا اگر کسی با استفاده از برق یارانهای اقدام به استخراج بیت کوین بکند مالک همه بیت کوینها خواهد بود یا این بیت کوینها تحت ملکیت همه مردم قرار میگیرد چون داری از برق یارانهای استفاده میکنی.
و آخرین سوال این است مشارکت در استخراج چه عنوان فقهی به خودش پیدا میکند آیا تحت عنوان شرکت است، تحت عنوان جعاله است یا چه عنوانی، اینها ده سوال فرعی برای پاسخگویی به آن سه تا سوال اصلی هست که ما انشاءالله این مبحث را با همین اصطلاحاً فرمانی که الان عرض کردیم، جلو میرویم انشاءالله.
متشکر.
خدا نگهدار شما.