درس فقه معاملات جدید جلسه چهارم چهارشنبه 3 آذر 1400
بسم الله الرحمن الرحیم
رمزارزها بحث را شروع کردیم، بنا شد این جلسه ما از موضوع شناسی رمزارزها بهرمند شویم از بیانات یکی از عزیزان، متأسفانه ایشان امروز یک کلاس مقطع دکتری داشتند و نرسیدند که امروز خدمت ایشان باشیم و البته می‌گفت به زحمت می‌افتم، خودش علاقه داشت در خدمت شما باشد گفتند یک مقداری به زحمت می‌افتم، اگر برای شما مقدور است بماند برای جلسه روز دوشنبه که روز دوشنبه در خدمت شما باشم، بنابراین ان‌شاءالله روز دو شنبه ما در خدمت آن بزرگوار خواهیم بود، عزیزانی هم که فقه الربای کاربردی را دارند که آنها حتما حضور دارند در آن جلسه ولی عزیزانی که چهارشنبه‌ها می‌آیند استحضار داشته باشند موضوع شناسی رمزارزها می¬ماند برای روز دوشنبه استثناءً و در خدمت جناب آقای مظهر خواهیم بود که جزو تیم رمزارزهای مؤسسه طیبات هستند.
الان بحث را ادامه می‌دهم در مورد رمزارزها، منتها موضوع شناسی آن، خوب این بود که اول موضوع شناسی صورت می‌گرفت بعد ما بحث را شروع می‌کردیم در مورد رمزارزها، ولی چون بحث را شروع کردیم مانعی ندارد یعنی استبعادی ندارد که ما به مباحث فقهی مرتبط با آن ورود پیدا کنیم امروز و ان‌شاءالله آن بحث موضوع شناسی رمرارزها را از آقای مظهر روز دوشنبه استفاده کنیم.
در مورد رمزارزها توضیحاتی که قبلا تا حدودی به صورت مختصر خدمت شما عرض کردم یک اقسامی از رمزارزها را بیان کردم، به عبارتی البته دسته بندی‌هایی که هفته قبل در مورد رمزارزها کردیم سه تا دسته بندی گفتیم، دسته بندی اول بر اساس پشتوانه داشتن یا نداشتن بود که گفتیم اینها به دو دسته تقسیم می¬شوند، رمزارزهای دارای پشتوانه و رمزارزهای فاقد پشتوانه، این قضیه پشتوانه را اگر بخواهیم فقط خود پشتوانه را توضیح بدهیم تا این دسته بندی مشخص شود یعنی چه، با فرض این که هنوز ما نمی‌خواهیم این را قضاوت کنیم و حکم این را صادر کنیم، با فرض این که بیت کوین را پول فرض کنیم با فرض این که بیت کوین پول است یعنی ابزاری است برای معامله کردن، مثل پول که الان ما داریم، پولی که الان حداقل عرف می‌فهمد و متوجه می¬شود، اسکناس‌ها و سکه‌هایی که دم دست مردم است که درواقع مربوط به پول ملی است و همچنین پول¬های بین المللی که ارز گفته می‌شود مانند دلار و یورو و ین ژاپن و همینطور روبل روسیه، اینها پول‌های بین المللی هستند که در عرصه‌های معاملات صادرات و واردات و اینها استفاده می‌شود، اینها پول‌های فیزیکی هستند، پول¬های دیجیتالی یا اصطلاحاً ارزهای دیجیتالی هم که در جلسه گذشته تا حدودی توضیح دادم خدمت شما، با ظهور اینترنت و بستر اینترنت ما با پدیده‌های زیادی روبرو شدیم و موضوعات فقهی.
همانطور که عرض کردم پول‌هایی که با ظهور، به عبارتی اینطور بگوییم با ظهور اینترنت ما با موضوعات جدیدی روبرو شدیم مثلا معاملاتی که در بستر اینترنت صورت می‌گیرد، ما قبل از ظهور اینترنت و فضای مجازی چیزی که موضوع بیع قرار می‌گرفت نوعاً چیزهای عین بود، مثلا من این لپ تاپی که مقابل من است را می¬فروختم، زمین می‌فروختم، ماشین می‌خریدم، خانه می‌خریدم، صندلی، خودکار، مداد، اینهایی که درواقع مشخص هستند و موضوع بیع می‌توانند قرار بگیرند اما با ظهور اینترنت ما با مبیع‌هایی روبرو شدیم که به همان مناسبت هم ما با مسائل آنها مواجه هستیم، مثلا شما وقتی که یک فایلی را می‌خرید، چه چیزی را می‌خرید در واقع؟ وقتی شما مثلا حتی روش معامله، فرض کنید از سایت اینترنتی مثل دیجی کالا یک یخچالی را خریداری می‌کنید و پول آن را واریز می‌کنید، نیمه شب وقتی تقاضای خرید این را می‌زنید یا خرید انجام می‌دهید و پول را واریز می‌کنید، آیا کسی است آنطرف سیستم که به این ایجاب شما اعلام قبول کند؟ ما می‌گوییم در بیع ایجاب و قبول لازم است، آیا در این معامله‌ای که شما انجام می‌دهید و نیمه شب یک فایلی را از یک سایتی می‌خرید یا یک یخچالی را خریداری می‌کنید، آیا طرف مقابل هست که این را جواب بدهد و قبول کند؟ این درواقع در حالی که کسی آنجا نیست، حتی شما به یک سایتی می‌روید، الان ما پاورپوینت‌های مؤسسه طیبات را گذاشتیم در سایت، سه چهار سال قبل و هر از چندگاهی من می‌بینم یک پیامی به من می‌آید که بله مثلا یک مبلغی به حساب مؤسسه واریز شد، چه چیزی است؟ می‌بینم یک فایلی را کسی خریده است، او که این را می‌خرد، آیا من قبول را انجام دادم؟ آن ایجاب و قبول اتفاق می‌افتد؟ تازه وقتی می‌خرید چه چیزی را خریداری می¬کند؟ یک پاورپوینت یا یک مقاله یا یک کد، یک کد مثلا می‌خرید برای فلان کار، خلاصه موضوع با ظهور اینترنت ما با موضوعات مستحدثه‌ای مواجه هستیم که هرکدام از اینها نیاز به تفقه جدید و اعلام نظر دارد.
یکی از موضوعاتی که خیلی درگیر کرد دستگاه فقهی را، این بحث رمزارزها است، چنانکه بخاطر شرائطی که دارد، بخاطر ابهاماتی که دارد، هم در مورد مال بودن آن و هم در مورد این که طرف معامله کیست؟ اصلا چه چیزی است؟ شما وقتی بیت کوین را می‌خرید، چه چیزی می‌خرید دقیقاً؟ چون این مهم است، اگر این روشن نباشد شما نمی‌توانید بگویید آیا بیع این صحیح است؟ صحیح نیست؟ و مسائل مرتبط به آن. لذا با ظهور اینترنت و بویژه در بحث زمینه فناوری بلاک چین که بعد از ظهور بلاک چین یکی از موضوعاتی که در بستر بلاک چین صورت گرفت، حالا مفهوم بلاک چین چیست؟ ان‌شاءالله جلسه بعد آقای مظهر خدمت شما بیان خواهند کرد، ما درواقع با ابهامات زیادی روبرو هستیم و اینها را هم باید از نظر موضوع شناسی و هم از جهت فقهی مورد بررسی قرار بدهیم.
یکی از موضوعاتی که در رمزارزها که ما گفتیم فعلا نماینده رمزارزهایی که می‌خواهیم بررسی کنیم بیت کوین است ولی اگر موضوع بیت کوین روشن شود بقیه موارد هم روشن خواهد شد، با فرض این که بیت کوین یک پول خارجی است یعنی ارز محسوب می‌شود، دیگر پول ملی را ارز نمی‌گویند، مثلا هزار تومانی خودمان، دو هزار تومانی خودمان را، صد هزارتومانی و پنجاه هزارتومانی ما برای خود کشور ما ارز گفته نمی‌شود. با توجه به این که بیت کوین یک پول ملی که قطعا نیست، همه درد این است که بانک مرکزی می‌گوید اگر این پول ملی بود خیلی خوب می‌شد یعنی ما آماده هستیم که پول‌های خودمان را ببریم در بستر بلاک چین انجام بدهیم ولی به شرط این که به عنوان بانک مرکزی بتوانیم تراکنش‌ها را رصد کنیم، درواقع حجم پول را بفهمیم، اصطلاحاً حاکمیت پولی داشته باشیم نسبت به این رمزارز و بیت کوین ولی آن را نداریم، بنابراین اگر فرض کنیم این پول است، یک پول خارجی است و رمزارز محسوب می‌شود، یعنی ارز محسوب می‌شود.
حالا چه پول ملی و چه پول بین المللی یا خارجی، موضوعی که مطرح است این است که آیا پشتوانه دارد یا ندارد؟ ما برای این موضوع ابتداء باید، برای پول خودمان یعنی پول کشور خودمان باید مفهوم پشتوانه داشتن را کامل بیان کنیم، یعنی وقتی پولی پشتوانه داشته باشد منظور چه چیزی است؟
در مورد پشتوانه پول، همانطور که بعضی از دوستان در جلساتی که من قبلا خدمت آنها بودم عرض کردم این بود که سابقه پول بر می‌گردد به آن دوران‌های بسیار قدیم که افراد برای حفظ اشیاء قیمتی خود آنها را به معبدها می‌سپردند و معبدها اینها را نگهداری می‌کردند، اشیاء قیمتی را ولی به مرور زمان معابد متوجه شدند اشیائی که به معبد سپرده می‌شوند، بخشی از اینها کالاهای مثلی هستند، به این معنا که اگر موقع برگرداندن به صاحبان کالاها مثل آن را برگردانیم نه عین آن را، برای آن صاحب کالا فرقی نمی‌کند، مثلا فرض کنید فردی به میزان یک کیلوی طلای هجده عیار را آورده است و به معبد سپرده است، موقع برگرداندن نیازی نیست عین آن را برگردانید، اگر مثل آن را هم برگردانید باز او قبول می‌کند، چون فرقی نمی‌کند، اما برخی از کالاهایی که به معبد می‌سپردند برای نگهداری، عینیت آنها مهم بود، مثلا فرض کنید یک جواهری که دست ساز است و یادگار از پدر و مادر او است، از پدر و مادر او رسیده است که فوق العاده برای او ارزشمند است چون یادگار والدین او است، این مهم بود که موقع برگرداندن دقیقا عین این برگردد، اینها را ما کنار می¬گذاریم و آنهایی که مثلی هستند را جلو برویم.
معبدها اینها را درواقع گرفتند برای نگهداری ولی در عین حال از صاحبان آنها اجازه گرفتند که ما با یک مقداری از این طلاها فعالیت انجام بدهیم، کار کنیم و از محل آن به نیازمندان و نیازمندی‌های خود معبد استفاده کنیم، در عین حال هر کسی هر زمان خواست ما اینقدر داریم که برگردانیم، به عبارتی معابد متوجه شدند که همه آن طلاهایی که مثلی هستند و نزد معبد گذاشته می‌شود، همه به یکباره نمی‌آیند مطالبه کنند، اینها می‌ماند، حداکثر مثلا اگر ده درصد نگهداری کنند در صندوق معبد، می‌توانند تقاضاهای صاحبان آنها را پاسخگو باشند، نود درصد از آنها را اگر بکار بگیرند اتفاق خاصی نمی‌افتد.
بعد که صرّاف‌ها آمدند و در رقابت با معبده این کار را انجام بدهند، آمدند و بحث صدور سند را پیش بردند، یعنی اتفاق جدیدی که افتاد این بود که صرّاف‌ها پول را از مردم می‌گرفتند، در ازاء آن یک سندهایی می‌دادند و افرادی زمانی که مثلا پول را برای مصارف معاملاتی خودشان لازم داشتند مثلا یک ملکی خریده است، می‌خواهد طلا بدهد، می‌گفت من بروم از صرّاف پول خودم را بگیرم بیاورم و طلا را به شما بدهم، بعد طرف مقابل می‌گفت اگر سند آن را داری بدهی من قبول می¬کنم و این سندی که از صرّاف بابت طلایی که سپرده بود به طرف معامله خودش می‌داد، طرف معامله این را قبول می‌کرد، رفته رفته این سندها اینقدر موضوعیت پیدا کردند در معاملات چون سخت بود برود طلا را بگیرد و بیاورد بدهد به این طرف معامله خودش، تازه طرف معامله او هم این را می‌گرفت می‌خواهد چکار کند؟ دوباره می‌خواهد برگرداند بدهد به آن صرّاف که برای او نگهداری کند، همین سندهای که صرّاف‌ها منتشر کرده بودند وسیله‌ای برای هم ذخیره ارزش و هم برای مبادله درواقع بکار گرفته شد.
بعد بحث خلق پول و خلق سند و اینها هم در جلسات و دیگر کلاس‌های ما به تفصیل ما هشت گام مطرح می‌کنیم که یکی از گام‌ها این است که صرّاف‌ها وقتی دیدند سندهای اینها که بابت طلاهایی که از مردم گرفتند به مردم تحویل دادند، در بازار به عنوان وسیله مبادله بکار گرفته می‌شود، متأسفانه سوء استفاده کردند و با چاپ سندهای بدون پشتوانه معاملاتی را انجام دادند که چه اتفاقی افتاد؟ یعنی به این صورت بگوییم که آن سندهایی که دست مردم بود، پشتوانه آن طلایی بود که از صرّاف‌ها داشتند و اتفاق خاصی هم در اقتصاد نمی‌افتد بلکه معاملات آسان می‌شد، بجای این که با طلا معامله انجام بدهند هم از جهت حمل آن و هم از جهت امنیت آن چه بسا با مشکل مواجه بود ولی به پشتوانه طلایی که نزد صرّاف داشتند و سندهایی را از این بابت از آنها گرفته بودند معاملات خودشان را انجام می¬دادند لذا حجم پول همان بود، بیشتر از آن چیز نبود ولی وقتی که صرّاف‌ها آمدند و استارت این چاپ سند را زدند، یعنی دیدند که الان من بروم این سند خودم را بدهم یک ملک می‌توانم بخرم ولو این که طلا وجود نداشته باشد پشتوانه آن.
این باعث چه چیزی می‌شود؟ باعث می‌شود پول در دست مردم در اثر تزریقی که صرّاف‌ها می‌کنند بیشتر می‌شود، از آنطرف کالا و خدمات به این اندازه نیست و این باعث می‌شود که پول دست مردم وقتی زیاد شد تقاضا بالا برود، بیشتر از آن عرضه‌ای که در اقتصاد وجود دارد و همین امر موجب می¬شود که تورم بوجود بیاید، یعنی یکی از نگرانی‌ها و مسئله‌هایی که در مورد بیت کوین یا سایر موضوعات مربوط به پول بویژه خلق پول بانک‌ها مطرح است، خلق پول و ورود پول‌های بدون پشتوانه است.
البته به مرور زمان این بحث پول و چاپ اسکناس و ضرب سکه و اینها که اتفاق افتاد و به مرور زمان زیاد شد، اصلا تردید بوجود آمد که آیا پول‌هایی که الان دست مردم است به همین اندازه طلا پشتوانه آن است یا نه؟ یعنی به اتکاء طلا واقعا پول چاپ می‌کنند؟ یا مثل دولت‌های ما و تقریبا در همه دنیا هم این شده است، هرچند در بعضی اقتصادها به شدت کنترل می‌کنند چون آسیب جدی به اقتصاد کشور وارد می‌کند، اما در بعضی کشورها مثل ایران خود ما دولت‌ها شروع می‌کنند به یک عده هزینه‌های بی‌حساب و کتاب، یک عده افزایش‌های بی‌حساب و کتاب یا بخاطر تورم، بخاطر شرائط جنگی، بخاطر شرائط تحریم، وضعیت اقتصاد طوری می‌شود که دولت کسری بودجه پیدا می‌کند، برای پرداخت حقوق‌ها، برای هزینه‌های جاری که بالاخره کشور دارد با مشکل بودجه مواجه می‌شود و برای این امر پول چاپ می‌کند، پولی که دیگر پشتوانه آن طلا نیست.
بنابراین اصل این موضوع که آیا پولی که الان در اقتصاد می‌چرخد داخل کشور به عنوان پولی ملی، پشتوانه در نزد بانک مرکزی دارد یا ندارد؟ الان به شدت زیر سؤال است و بویژه با ورود بانک‌ها در بحث خلق پول این موضوع جدی‌تر شده است، این شک جدی‌تر شده است که هر بانکی با اعتباراتی که می‌دهد به سپرده گذاران خودش یا به مشتریان خودش تسهیلات می‌دهد درواقع به نحوی خلق پول می‌کند، به این معنا که من هم الان پول ندارم برای خرید یک ملک یک میلیاردی، فرض کنید بانک هم نداشته باشد، فروشنده قطعا ملک را نه به من می‌دهد و نه به بانک اما وقتی بانک بگوید من یک کارتی دارم که روی آن کارت یک عددی یک میلیارد روی آن می‌نویسم و آن را شارژ می‌کنم، به دست شما می‌دهم، آن خانه را به من می‌دهی یا نه؟ می‌گوید اول به من بگو آن کارت به چه درد من می‌خورد؟ چون من خانه خودم را می‌خواهم یک میلیارد بفروشم و پول آن را بگیرم و مثلا یک ملک دیگری بخرم یا بدهی خودم را بخرم یا دیگر نیازهای خودم را برطرف کنم، این کارت شما به چه دردی می‌خورد؟ می‌گوید آقا شما که می‌خواهی نیازمندی‌های خودت را برطرف کنی با فروش این ملک و یک میلیارد تأمین مالی شوی، این کارت را ببری در هر دستگاهی بکشی در فروشگاه‌ها یا در عابربانک‌ها و دستگاه¬های ‌ای تی ام که در خیابان است و چون به شتاب هم وصل است، آنجا بزنی به راحتی می‌توانی نیازمندی‌های خودت را مرتفع کن، بعد می‌گوید من اگر بروم کنار دستگاه این کارت را بزنم یک میلیارد را یکجا به من می‌دهد؟ می‌گوید نه دیگر اینطور نمی‌دهد، ولی به من بگو یک میلیارد را می‌خواستی چکار کنی؟ می‌گوید مثلا فرض کنید می‌خواهم یک خانه دیگری بخرم، می‌گوید پول دیگر نمی‌خواهد، شما اسکناس لازم نداری، برو در همان مغازه بنگاهی، وقتی خانه را خریدی، یک خانه دیگری می‌خری، آنجا دستگاه است، دستگاه پوز و کارتخوان است، همانجا بکشی به راحتی می‌توانی منتقل کنی و هیچ مشکلی هم نیست و آنوقت فروشنده حاضر می‌شود خانه را به بانک بفروشد، بانکی که او هم پول نداشت، من هم پول نداشتم، بانک هم پول نداشت ولی آن فروشنده حاضر است به بانک بفروشد ولی به من نمی‌فروشد، چرا؟ چون من اساساً هیچی ندارم ولی بانک هم هیچی نداشت ولی یک بستری به نام بستر بانک و امکاناتی که بانک برای او فراهم کرده است، او را دارا کرده است، این پول را از کجا آورده است؟ اصطلاحاً خلق پول بانک همین مطلب است. من این را توضیح دادم تا مفهوم خلق پول و داشتن پشتوانه برای پول تا حدودی برای عزیزان مطرح شود.
حالا این رمزارزهایی که هستند، انواع رمزارزها که بیت کوین هم یکی از آنها است آیا پشتوانه دارند یا پشتوانه ندارند؟ طبق ادعای مالکین یا کسانی که مؤسسین این رمزارزها هستند یا کسانی که راه اندازی می‌کنند این رمزارزها را، چون می‌دانید معروف‌ترین رمزارزها بیت کوین است و الا ما تعداد شاید بیش از هزار و خرده‌ای الان رمزارز داریم، بله حدود بیش از ده هزار تا رمزارز وجود دارد که معروف‌ترین آنها بیت کوین است، اما این ده هزار تا در یک دسته بندی به دو دسته تقسیم می‌شوند، دسته اول آنهایی است که مؤسسین آن حداقل ادعا دارند اینها پشتوانه دارند و لذا خودشان مالیت مستقل ندارند یعنی ارزش اینها وابسته، چطور همان سندی که صرّاف‌ها داده بودند، خود آن کاغذ که ارزش نداشت، این کاغذ به پشتوانه آن طلایی که دست صرّاف داده بود ارزش داشت، لذا رمزارزها هم به ادعای مؤسسین آن این است که می‌گویند برای ما پشتوانه دارد یعنی ما بر اساس یک پشتوانه¬ای این را راه اندازی کردیم ولی برخی رمزارزها هستند که حتی مؤسسین آنها هم می‌گویند نه، این پشتوانه¬ای ندارد، لذا اگر مالیتی هم داشته باشد خودش مالیت دارد، خود آن رمزارز، البته در مورد مالیت داشتن رمزارزها ما ان‌شاءالله مفصل گفتگو خواهیم کرد و مسائل فقهی مرتبط با آن را بیان خواهیم کرد ولی ما فعلا در مورد پیش فرض¬ها صحبت می‌کنیم.
دانش‌پژوه: استاد ببخشید حالا چون بحث اعتبارات شد این سؤال برای من پیش آمده است، فرق من که چک بلامحل می‌کشم و بانکی که خلق پول می‌کند بدون پشتوانه چیست؟ هردو کلاهبردار هستیم دیگر.
استاد: بله، ما هم نگفتیم کلاهبردار نیستید.
دانش‌پژوه: فی المجلس ما هیچی را به طرف واگذار می‌کنیم، یعنی ما برویم در این بحث کنیم هیچی به طرف مقابل می‌فروشیم، این که شما هیچی می‌فروشید، در بیع معمول ما هیچی به شما بفروشیم شما خودتان چطور این بیع را قبول می‌کنید؟ این بیع از اساس باطل است، وقتی که ثمن شما هیچی است.
استاد: بله، به همین خاطر آیت الله مکارم شیرازی خلق پول توسط بانک‌های خصوصی را درواقع گفتند که أکل مال به باطل است و حتی حکم ایشان این بود که اینها چه بسا باید در مورد اینها بگوییم کلاهبرداری است.
عرض ما هم این است، حالا در مورد خلق پول بحث یک مقداری مفصل است و باید ببینیم که آیا در مورد بیت کوین اساساً اصلا پول است که بگوییم بله حالا که پول شد آیا پشتوانه دارد؟ ندارد؟ ما در مورد پول بودن آن باید یک مقداری بحث کنیم، حالا فرض کنیم پول نیست، بلکه یک چیزی است که مردم به آن رو آوردند، اصطلاحاً ما یرغب إلیه الناس شده است، مردم رو آوردند، آیا صرف این که مردم به این رو آوردند و حاضر هستند پول بدهند و بخرند، حاضر هستند در مورد آن خرید و فروش کنند، اُجرت کار خودشان را حاضر هستند به بیت کوین تحویل بگیرند، اُجرت دیگران را بر اساس بیت کوین می‌دهند، آیا می‌توانیم بگوییم اینها حتی پول نباشد خودش یک دارائی است، یک مال است؟ اصلا مال اساساً از نظر فقهی یعنی چه؟ اینها همان مسئله‌هایی است که ما ان‌شاءالله در مورد آنها باید ورود پیدا کنیم.
لطفا این سؤال خلق پول و جواب آن را از آیت الله مکارم شیرازی را بخوانید.
دانش‌پژوه: فرمودند حکم خلق پول توسط بانک‌های تجاری.
پرسش: خلق پول توسط بانک‌های تجاری از نظر شرعی چه حکمی دارد؟
پاسخ: این کار مصداق اکل مال به باطل است زیرا سرمایه‌ای وجود ندارد که آنها به وسیله آن معامله می‌کنند و از سوی دیگر باعث تورم و ضرر و زیان جامعه است و در مجموع بی‌شباهت به یک نوع کلاهبرداری نمی‌باشد که آن هم حرام است و اگر روزی سپرده گذاران بخواهند سپرده خودشان را بگیرند آن بانک مسلّماً ورشکست خواهد شد، چون چند برابر موجودی مصرف کرده است.
استاد: پس این تأیید می‌کند فرمایش شما را، هرچند شاید در این مورد نظرات دیگری هم بین مراجع وجود داشته باشد، ما فعلا نمی‌خواهیم بحث خلق پول را الان مطرح کنیم، ما مقدمات را فراهم می¬کنیم ببینیم نظام مسئله‌های رمزارزها حول چه موضوعاتی می‌چرخد.
دانش‌پژوه: استاد حالا این را که فرمودید، این برای بانک‌های تجاری بود، خود بانک مرکزی به عنوان حاکمیت آیا یک همچین حقی دارد؟
استاد: موضوع این جداست، آنجا هم حالا اجمالاً فقط اشاره می‌کنم چون موضوع ما آن نیست، الان بخواهیم خیلی غور کنیم در آن مطلب شاید از بحث خودمان خارج شویم. اما آیا حاکمیت می‌تواند خلق پول کند، یعنی بانک مرکزی؟ به عبارتی اگر دولت کسری بودجه داشت، کشور کسری بودجه داشت و هیچ راه دیگری هم وجود ندارد و امر دایر شده است بر این که مملکت سقوط کند بر اثر این کسری بودجه و نیاز مالی که بوجود آمده است یا این که بانک مرکزی خلق پول کند و تحویل دولت بدهد تا دولت بتواند امور را اداره کند؟ آنجا دو تا نظر وجود دارد.
نظری که درواقع مورد قبول است حداقل از طرف ما این است که حاکمیت اگر مصلحت عمومی اقتضا کند، خلق پول از طرف او اشکالی ندارد، چون می‌دانید خلق پول همیشه هم برای کسری بودجه نیست، مثلا عرض می‌کنم الان نقدینگی ما فرض کنید سه هزار میلیارد، چهار هزار هزار میلیارد است، می‌دانید الان نقدینگی ما چهار هزار هزار میلیارد است، حالا آمدیم بازار عراق و افغانستان و سوریه و روسیه و اینها باز شد و ما امکان صادرات کالا داریم و به شدت هم از ما کالا می‌خواهند، ما اگر بتوانیم تولیدات خودمان را افزایش بدهیم خیلی به نفع کشور است، موجب رشد اقتصادی می‌شود فقط مشکل ما نقدینگی است، پول ما کم است، فرض است، الان اینطور نیست، فرضاً می‌گوییم، اینجا اگر دولت خلق پول کند، با این فرض که موجب رشد اقتصادی کشور می‌شود و ما خط¬های تولیدی زیادی را از شرکت‌های مختلف می‌توانیم راه اندازی کنیم و صادرات ما زیاد شود، اشتغال ما بالا برود، تولید ناخالص ملی ما بالا برود، درآمد ملی ما بالا برود، این در مجموعه به مصلحت کشور است، اینجا خلق پول اشکالی ندارد.
اما این که دولتی بیاید بر اثر سوء مدیریت خودش یا نگاه اقتصاد سیاسی خودش کسری بودجه بوجود بیاورد، کشور را به آستانه سقوط برساند و از آنطرف هم بگوید خلق پول کنید و فلان، این خلق پول در مجموع که موجب رشد نخواهد شد، قطعا موجب تورم می‌شود، قطعا موجب زیان مردم می‌شود و به نوعی دزدیدن از جیب مردم است، اگر مصلحت این نباشد، در این صورت از نظر شرعی صحیح نیست.
دانش‌پژوه: استاد ببخشید، پس من آخرین سؤال خودم را دو تکه می‌کنم، بخش اول آن بحث چک است، چک هم که مردم بدون پشتوانه صادر می‌کنند.
استاد: این را جواب بدهم خدمت شما، ببینید اصطلاحاً چک را وقتی که اگر پشتوانه داشته باشد، یعنی شما در حساب جاری خودتان پول داشته و بروید چک بکشید، این درست است که خلق پول است ولی خلق پول دائمی نیست، درواقع شما یک پولی را ایجاد می‌کنید، خارج از پول ملی با یک چکی معامله انجام می‌دهید ولی درواقع سند طلب خودتان را، یک نوعی حواله است، یعنی خریدار را حواله می‌کنید که من طلبی دارم نزد فلان بانک، این چک را فردا ببری به آنها بدهی، آن پولی که در حساب دارم را به شما خواهند داد، بنابراین چک با پشتوانه، چکی که من در حساب داشته باشم، این مشکلی ندارد، مشکل زمانی است که من درواقع بدون پشتوانه یک چیزی را نه الان و نه در آینده نخواهم داشت، پولی ندارم، معامله را انجام می‌دهم و بعداً بالاخره این می‌کشد به دعوا و دادگاه و اینها، آنجا بالاخره از اموال من که چک بدون پشتوانه کشیدم می‌گیرند و به این آدم می‌دهند لذا بحث چک آن خلق پولی که توسط بانک‌ها از هیچ صورت می‌گیرد، این نیست، با این تفاوت دارد.
دانش‌پژوه: بله استاد، بیشتر بحث بدون پشتوانه مد نظر من بود که وقتی معامله با چک بدون پشتوانه.
استاد: توضیح دادم خدمت شما، گفتم اگر بدون پشتوانه هم باشد قابل قیاس با خلق پول از هیچِ بانک‌ها نیست، چون او چک بدون پشتوانه که می‌کشد طرف این کاغذ را که قبول ندارد، با این شرط و پیش فرض قبول دارد که این را به بانک ببرم به من پول می‌دهند، حالا اگر ببرد و پولی نباشد، طرف را از طریق دادگاه و هرجائی که هست پول می‌کند بالاخره، ملک او را می‌فروشد، ماشین او را می‌فروشد، دادگاه او را حسب می‌کند تا اموال او را و از آن طریق این را وصول می‌کند، بنابراین او بالاخره سند یک طلب است، حالا آن طلب اگر وجود هم نداشته باشد نقداً در بانک هم وجود نداشته باشد، فرض بر این است که در بانک وجود داشته باشد، اگر هم نداشته باشد از سایر اموال او می‌فروشند و خلق پول به آن مفهوم اتفاق نمی‌افتد، اما در بحث بانک نه، این اصلا خلق پول از هیچ است یعنی یک دستگاه کامپیوتر داشته باشید، یک کیبورد داشته باشید یا یک مانیتور یا دستگاه چاپ کارت هم داشته باشید، اینها به همدیگر شبکه شوند و شما بتوانید از طریق صفر و یک کامپیوتری آن کارت را شارژ کنید و بعد هم سریعاً در همه فروشگاه‌ها بروی دستگاه پوز بگذاری و عابربانک داشته باشی در خیابان‌ها، طوری که انگار خودت مستقل یک چیزی را ثبت می‌کنی به نام پول، به دست طرف می‌دهی، خانه او را می‌گیری، طرف هم می‌رود و مشکلی هم ندارد با این معاملات خودش را انجام می‌دهد و هیچوقت هم با مشکل خالی بودن حساب و اینها مواجه نمی‌شود، هر زمان هرجا برود با این فرض این تفاوت می‌کند با چک.
با این توضیحاتی که عرض کردم دسته بندی اول در مورد رمزارزها را دوباره تکرار می‌کنم، رمزارزها اگر تازه با فرض این که ارز محسوب شوند، چون بعداً چالش‌های این را بیان خواهیم کرد که آیا اینها پول خارجی محسوب می‌شوند تا به آن بگوییم رمزارز؟ ولی مسامحتاً فعلا چون مشهور شده است به رمزارز، ما هم می‌گوییم رمزارز، به دو دسته تقسیم شدند، رمزارزهای دارای پشتوانه که وقتی می‌گوییم دارای پشتوانه، پس خود این رمزارز مالیت مستقل ندارد، با فرض این که ما به رمزارزها مالیت، در مورد رمزارزها مالیت آنها را بپذیریم، رمزارزهایی که پشتوانه دارند، خودشان مالیت مستقل ندارند، بلکه مشعر به آن پشتوانه آن است، به مالیت پشتوانه آن است و سند آن محسوب می‌شود، کما این که سندهایی که صرّاف‌ها به دست مردم داده بودند، خود اینها مالیت نداشت، بلکه مشعر به میزان طلائی بود که نزد صرّاف بود که آن مالیت داشت.
عرضم به خدمت شما که دسته دوم رمزارزهایی هستند که فاقد پشتوانه هستند، وقتی فاقد پشتوانه است اگر به رمزارزها ما مالیت را بدهیم و مالیت بپذیریم، مالیت این رمزارزهای فاقد پشتوانه یک مالیت مستقل است نه مالیتی که مربوط به آن پشتوانه آن است، چون اساساً پشتوانه‌ای ندارد. پس این دسته بندی اول در مورد رمزارزها، رمزارزهای دارای پشتوانه و رمزارزهای فاقد پشتوانه هستند.
دانش‌پژوه: الان افراد زیادی با استفاده از ماینر بیت کوین استخراج می‌کنند، دلیل بر عدم پشتوانه بیت کوین نمی‌باشد؟
استاد: بله دیگر، بیت کوین جزو دسته بدون پشتوانه‌ها است لذا اگر بتوانیم مالیت را بر رمزارزها ثابت کنیم، بیت کوین خودش فی نفسه مالیت خواهد داشت، پشتوانه‌ای ندارد.
خود رمزارزهای دارای پشتوانه، سؤالی که شاید برای شما مطرح شده باشد این است که رمزارزهای با پشتوانه در صراف‌ها گفتید سندهایی که دست مردم بود پشتوانه آن پول بود، یک مدت‌های مدیدی هم که بانک مرکزی¬ها ضرب سکه و اسکناس می‌کردند می‌گفتند اینها خودش ارزش ندارد، این کاغذ هزارتومانی که دست شما است خودش فی نفسه ارزشی ندارد، پشتوانه این عبارت است از آن طلایی که نزد بانک مرکزی است، یعنی یک زمانی که پول‌ها پشتوانه داشت، الان که عرض کردم پشتوانه داشتن حتی این پول‌هایی که بانک مرکزی چاپ می¬کند، تقریبا دیگر کسی قائل به این نظریه نیست، خود بانک مرکزی هم همچین ادعایی ندارد.
سؤال این است که رمزارزهای دارای پشتوانه، پشتوانه آنها چه چیزی است؟ آنچه که گفته شده است اینها را گفتند، پشتوانه دسته‌ای از رمزارزها دارائی واقعی مانند نفت، مانند طلا و نظیر اینها است. پشتوانه دسته دیگری از رمزارزها پول ملی یک کشور است، این را داشته باشید، بر می‌گردم یک مقداری در مورد این حرف دارم، پول ملی یک کشور. دسته سوم از رمزارزهای دارای پشتوانه، پشتوانه آن یک شاخص مانند شاخص سهام است و دسته آخر یعنی چهارم از رمزارزهای دارای پشتوانه، پشتوانه آن یک نوع رمزارز دیگری است، مثلا فرض کنید بیت کوین که پشتوانه ندارد، اگر جزو آنهایی بود که پشتوانه داشته باشند، پشتوانه این فرض کنید یک رمزارز دیگری است و حالا اینها درواقع بحث گزارشی است یا ادعای مؤسسین و آنهایی هستند که آن رمزارز را راه اندازی می‌کنند، ادعای آنها است، حالا این چقدر از نظر عالم واقع قابل اثبات است واقعا، ثابت کنند به میزان فرض کنید دارای واقعی باشد این پشتوانه، بشود ثابت کرد به میزان نفتی که ما داریم، یعنی من خودم به میزان نفتی که نزد خودم است، به همین میزان رمزارز تولید می‌کنم، لذا آن رمزارزی که دست شما است، هر کسی این را از من بخرد، انگار این میزان طلا نزد من دارد، انگار این میزان نفت نزد من دارد.
در مورد دسته‌ای که پشتوانه آنها پول یک کشور باشد، یک مسئله‌ای که مطرح است این است که بعضی کشورها که ایران هم جزو آنها است که دنبال این مطلب است، می‌گوید آقا رمزارزها اگر قابل کنترل توسط نهاد و مقام پولی کشور و حاکمیت کشور باشد، با این فرض که کشور، بانک مرکزی آن کشور مثلا ایران بتواند عین این پول¬هایی که چطور خودش چاپ کرده است دست مردم داده است، هم میزان آن را می‌داند و هم چقدر دست چه کسی است، کدام بانک چقدر است، منظور این که این تراکنش‌های مالی و رفت و برگشت‌های این اسکناس¬ها را دقیقا می‌داند حجم پول در کشور چقدر است و می‌تواند اعمال سیاست پولی کند و حجم آن را کم کند، حجم آن را زیاد کند، این می‌شود حاکمیت پولی آن مقام پولی کشور.
بعضی کشورها می‌گویند اگر ما بتوانیم همچین حاکمیتی نسبت به رمزارزها داشته باشیم چه خوب است که بجای چاپ پول در قالب اسکناس و در قالب سکه که هزینه‌های چاپ دارد، احتمال جعل دارد، احتمال فرسودگی پول‌ها است، هم از جهت بهداشتی و اینها بالاخره در این جریانات کرونا و اینها دیدید چطور بوده است، ما بجای اینها چکار کنیم؟ مقداری از این پول‌ها را جمع کنیم بشود پشتوانه، به همین میزان رمزارز تولید کنیم و بین مردم اجازه بدهیم معاملات در قالب رمزارزها صورت بگیرد، پس دسته‌ای از رمزارزهای دارای پشتوانه پولی ملی یک کشور است که مقام پولی آن کشور به این نتیجه می‌رسد که برای من از جهات زیادی تبدیل پول از اسکناس و سکه یا قالب‌های دیگر به رمزارزها مطلوب است،
مطلوبیت آن در چیست؟ یک: امنیت، دو: آسانی و کم هزینه بودن تراکنش‌ها، بسته شدن راه سوء استفاده یک عده‌ای که می‌خواهند جعل کنند. حالا این امنیتی که بالا گفتم از بابت کاربران بوده است، از نگاه دولت درواقع بسته شدن راه آنهایی که جعل اسکناس و اینها می‌کنند، جعل پول می‌کنند، سرعت بالا و هزینه مبادلات رمزارزها، اینها درواقع به عنوان مزایایی که برای رمزارزها مطرح است دولت را به این نتیجه برساند که چه بسا بیاید رمزارز را راه اندازی کند که در ایران هم موضوع راه اندازی رمزارزها مطرح است، به طوری که عرض کردم ما جلسه‌ای که سه چهار هفته قبل با رئیس بانک مرکزی جدید آقای دکتر صالح آبادی داشتیم، ایشان می‌گفتند ما به زودی، خیلی مصمم هستیم رمزارز ایرانی را راه اندازی کنیم و بخشی از پول کشور را در قالب رمزارزها مدیریت کنیم، حالا این چیست و ریزه کاری‌های این چیست؟ این موضوعی است که باید پژوهش کنیم، باید اول راه بیفتد ببینیم این چگونه است.
پشتوانه طلا یعنی آن رمزارزهای دارای پشتوانه مثلا پشتوانه طلا، تِتِرگُلد، فَکت گلد، دیجیکس گلد، پشتوانه اینها طلا است، بعد پشتوانه دلار تِتِر است، ترو یو اس دی و پشتوانه یوآن چین که بیک چین است.
در مورد تیبریوس می‌گوید استیبل کوین، تیبریوس تنها توسط یک فلز پشتیبانی نمی‌شود، نسبت به فلزات تیبریوس به دقت انتخاب می¬شود و شامل فلان مقدار پلاتینیوم و فلان درصد کوبالت و حالا اینها موضوعاتی است که در مورد پشتوانه برخی از رمزارزها بیان شده است.
اما در مورد دسته دوم از رمزارزها که فاقد پشتوانه هستند، اینها هم مطرح نیست، بلکه خود اینها اگر مالیتی هم داشته باشند خودش است، خودش مورد معامله قرار می‌گیرد که بیت کوین سردسته این رمزارزهای فاقد پشتوانه است. این دسته بندی اول است.
دسته بندی دوم که جلسه دوم هم اشاره کوتاهی کردیم ولی الان تقریبا با مطالبی که گفتیم خودش را بیشتر نشان می‌دهد بحث رمزارزهایی است که توسط بخش خصوصی راه اندازی می‌شود یا رمزارزهایی که تولید آنها در اختیار حاکمیت است، فقط حسابرسی آنها را در اختیار عموم مردم قرار می‌دهند، دسته اول که عرض کردم کشورهایی با آن توضیحات ارائه شده تصمیم می‌گیرند رمزارزهای ملی راه اندازی کنند، اگر دوستان در این مورد اطلاعاتی در این اینترنت پیدا کنند بفرمایند استفاده کنیم، آیا کشورهایی هستند که رمزارزهای ملی راه اندازی کرده باشند یا نه؟ رمزارزهایی که توسط دولت‌ها راه اندازی می‌شود و رمزارزهایی که توسط بخش خصوصی راه اندازی می‌شود یعنی خارج از بحث دولت.
نرم افزار بیت کوین به صورت متن باز ارائه شد و از فردای آن روز درواقع این بحث استخراج و بلاک یک بیت کوین استخراج شد و تراکنش بیت کوین بین کاربران اولیه صورت گرفت و تجارت عمومی آن هم در سال 2010 آغاز شد و رفته رفته بین مردم رواج پیدا کرد این بحث بیت کوین. شاید یکی از مهم‌ترین دلائل شناخته شدن بیت کوین و افزایش ارزش آن هم جریان این انتشار اطلاعات توسط پایگاه اینترنتی ویکی لیکس بود که در سال 2011 زمانی که پایگاه اینترنتی ویکی لیکس شنیدید اقدام به افشای اطلاعات محرمانه دولت‌های مختلف بخصوص دولت آمریکا کرد، بسیاری از افراد عادی در راستای حمایت از این سایت و این که آن اطلاعات را افشا می‌کرد، اقدام به اهدای پول به آن سایت می‌کردند یعنی سایت ویکی لیکس اما به دلیل فشار دولت آمریکا بسیاری سرویس دهنده‌های مالی مانند پیکان و مسترکارت حاضر نشدند وجه اهدائی را به ویکی لیکس منتقل کنند.
به همین خاطر ویکی لیکس هم اعلام کرد لازم نیست شما به ما دلار بدهید، بیت کوین را هم به ما بدهید ما قبول می‌کنیم، این سایت که بیت کوین را به عنوان منبع کمک مالی قبول کرد، به مرور بسیاری از پایگاه‌ها و فروشگاه‌های اینترنتی، مؤسسات خیریه و حتی گروه‌های تروریستی هم بیت کوین را برای پرداخت وجوه قبول کردند، به طوری که الان شما از معروف‌ترین سایت¬های دنیا، سایت¬های اصطلاحا فروش کالا در دنیا که سایت آمازون است، به راحتی الان شما بروید کالایی بخرید بیت کوین را قبول می‌کند و رفته رفته تبدیل شده است در عرصه بین المللی به یک پولی که در مقابل آن کالا می‌دهند یعنی شما بیت کوین بدهید از آنجا می‌توانید کالا، فایل یا هر محصولی که خواستید را بخرید، وقتی یک سایتی مثل آمازون که از معروف‌ترین سایت‌ها و فروشگاه‌های اینترنتی دنیا است، بیت کوین را به عنوان پول قبول می‌کند، این زمینه برای رشد آن و معروف شدن آن پیدا می‌شود.
با معرفی فناوری زنجیره بلوکی ما شاهد رشد چشمگیر انواع دیگری از رمزارزها شدیم که این تعداد امروزه از مرز ده هزار نوع گذشته است.
پس دسته بندی دومی که عرض کردم این شد که رمزارزهایی که توسط بخش دولتی منتشر می‌شود و رمزارزهایی که توسط بخش خصوصی منتشر می‌شود، این دسته بندی دوم.
اما دسته بندی سوم که از نظر کارکرد رمزارزها است یا کاربرد آنها است، به چهار دسته تقسیم می‌شوند.
دانش‌پژوه: استاد این مبدع یا سازنده بیت کوین را منظورم بود که می‌گفتند آقای ایلان ماسک است.
استاد: من این را ندیدم، چون آن چیزی که معروف است در نوشته‌ها، تازه در مورد این هم تردید وجود دارد آقای ساتوشی ناکاموتو است.
دانش‌پژوه: آری می‌گویند همان شخصیت ژاپنی یک شخصیت ساخته شده مجازی بود که همین آقای ایلان ماسک انجام داده است.
استاد: حالا جالب این است که این خانم مدیر یعنی مدیر آن آنتی ویروس معروف که شرکت آنتی ویروس معروف یعنی کاسپراسکای که یک نرم افزار روسی است و در روسیه است، خانم کاسپراسکای است، یعنی فامیلی او هم کاسپراسکای است، ایشان، در مورد بیت کوین و اینها نظر او این است که می‌گوید ما بررسی‌های خودمان را انجام دادیم متوجه شدیم این از طرف نهادهای امنیتی و نهادهای اقتصادی آمریکا راه اندازی شده است و اسم ساتوشی ناکاموتو که گفته شده است، همه اینها برای رد گم کردن است، حالا استدلال هم کرده است و گفته است دلیل ما این است، بررسی‌های ما که این را نشان می‌دهد اما انگیزه آنها چیست؟ انگیزه آنها این است که حالا به ادعای ایشان که حاکمیت دلار الان در دنیا که یک مزیت فوق العاده‌ای به آمریکا داده است که پول او پول دنیا شده است و با آن به راحتی می¬تواند اقتصادهای دنیا را تحریم کند، از یکی حمایت کند، یکی را زمین بزند و یک امپراطوری برای دلار راه اندازی کرده است، با توجه به این که کشورهای دنیا دنبال این هستند که به نحوی این حاکمیت را از بین ببرند و این غلبه و مزیت آمریکا را از این جهت از بین ببرند، آمریکا به این فکر افتاده است که ما باید یک جایگزینی داشته باشیم که با آن بتوانیم امپراطوری خودمان بر دنیا را ادامه بدهیم، این هم که سایت آمازون قبول می¬کند بیت کوین را یا بعضی از فروشگاه‌ها در خود آمریکا که می‌دانید مرکز سایت آمازون آمریکا است، اینها قبول می-کنند، اینها نشان می‌دهد که خود آنها این زمینه قبول کردن را فراهم می‌کنند و الا می‌توانستند جلوی آن را بگیرند، حالا این ادعایی است که خانم کاسپراسکای در این مورد دارند.
سومین دسته بندی از رمزارزها را خدمت شما عرض کنیم، آن هم این است که بعضی از رمزارزها به عنوان ابزار پرداخت یعنی مثل یک پول کار می‌کند، کارکرد دیگری ندارد، فقط به عنوان یک پول راه اندازی شده است، بویژه رمزارزهایی که توسط دولت‌ها راه اندازی می‌شوند معمولا کارکرد آن همان ابزار پرداخت یا به عنوان جایگزینی برای پول ملی صورت می‌گیرد. دوم از کارکردهای رمزارزها به عنوان دارائی سرمایه‌ای است. سوم تأمین مالی و چهارم هم به عنوان یک دارائی غیر مثلی.
با توجه به این که عرض کردیم بیت کوین در میان همه انواع رمزارزها سهم بازار بسیار بزرگی را در اقتصاد دنیا در اختیار دارد و شناخته شده‌تر از سایر رمزارزها است و اقبال بیشتری هم نسبت به این وجود دارد، عرض کردیم بحث ما ان‌شاءالله بحول و قوه الهی، حول همین بیت کوین خواهد بود و گفتیم بیت کوین یک رمزارز بدون پشتوانه است که توسط بخش خصوصی استخراج شده است و هم به عنوان ابزار پرداخت و هم به عنوان دارائی سرمایه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد الان و طبیعی است که در ضمن بررسی ابعاد فقهی بیت کوین، حاکم سایر انواع رمزارزها هم تا حد زیادی ان‌شاءالله روشن خواهد شد، ما در جلسه بعد ان‌شاءالله خواهیم پرداخت به موضوع شناسی.
خیلی ممنون و متشکر هستم از این که در جلسه حضور پیدا کردید و برای همه دوستان آرزوی موفقیت دارم، التماس دعا.
و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.