در همه جوامع اسلامی توسعه یافته و درحال توسعه اگر بنا بر تحقق بانکداری اسلامی باشد؛ امرمحال نیست.

«هر موسسه مالی با توسل به سرمایه اولیه صاحبان تشکیل دهنده آن باید بتواند انواع خدمات مالی را به متقاضیان خود ارائه کند»؛ این کلی‌ترین پاسخی است که می‌توان در تعریف بانک ارائه داد.

اما این مسئله که «کدام بانک براساس موازین اسلامی اداره می‌شود؟» به عنوان مهم‌ترین اصل اقتصادی در دنیای اسلام هنوز جایگاه درستی نداشته و اهتمام برای تحقق چنین موضوعی بدون تبعیت از الگوی نظام اقتصادی سرمایه‌داری همچنان یکی از مهمترین دغدغه‌های متفکران و اقتصادانان اسلامی است.

توجه به میزان سود، نحوه دریافت وجه برگشت امانت داده شده یا ودیعه‌ داده شده به فرد مسلمان از مهم ترین رسالت های بانکداری اسلامی است که به دلیل انطباق زیاد الگوی اسلامی با الگوی بانکداری اروپایی، علناً هیچ وقت تحقق عینی نیافته است. حتی شروط بازار و کسب و کار، آنطور که در رساله ها و کتب اصلی شیعه و سنی نیز آمده هنوز نتوانسته‌ صورت عینی و اجرایی را تجربه کند.

 
جدی شدن بحث «بانکداری اسلامی»

با گسترش الگوهای نوین اقتصادی در دنیا و تغییرات گسترده در نظام اقتصادی، بانکداری مدرن متولد می شود. در پنجاه سال اخیر متفکران اسلامی ضرورت تحقق بانکداری اسلامی را احساس کردند. به طور تقریبی از ۱۹۷۰ میلادی به بعد این موضوع به عنوان طرحی جدی در دستورکار اندیشمندان سیاسی و اقتصادی عالم اسلام قرار گرفت. به غیر از آرای امام محمدباقر حکیم و امام خمینی (ره)، انتشار کتاب مشهور «بانک بدون ربا در اسلام» اثر امام شهید محمدباقر صدر به عنوان پایه‌ای جهت تشکیل و توسعه بانکداری اسلامی در دستور کار برخی از کشورهای اسلامی قرار گرفت.

ارایه الگوی جدید تنظیم روابط بانک‌ها با سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذاران، ترغیب این دو پایه یعنی سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذاران به منظور درک و رعایت قوانین موجود در ساختار اقتصادی و سرمایه‌گذاریِ نظام بانکداری اسلامی در واقع از مهم‌ترین نظریه‌های امام محمدباقر صدر در این کتاب بانک بدون ربا در اسلام است. علاوه بر این تفکیک سپرده‌های بانکی به دو نوع ثابت و دیداری و تبیین جدید از مفهوم مضاربه مبتنی بر اصول مکاسب مرحوم شیخ‌مرتضی انصاری در فقه اسلامی است که به پیشنهادهایی در مورد شروط لازم برای سپرده‌گذار نیز طرح‌‌ریزی می‌کند که تا به امروز نیز نظیر ندارد و اجرایی شدن آن بی‌هیچ بهانه‌ای میسر بوده و می‌تواند سر منشا تشکیل نظام بانکی اسلامی در هر دوره‌ای باشد. این کتاب امام محمدباقر صدر در همان ایام آنچنان توفیقی در میان نخبگان اقتصادی پیدا کرد که بسیاری از افراد را به فکر ورود به بحث بانکداری اسلامی انداخت. بر این مبنا تجربه تأسیس بانک اسلامی شکل گرفت.

 مهم‌ترین اصل تشکیل بانکداری اسلامی

تا به امروز در بعضی کشورهای اسلامی، بنگاه‌های اقتصادی در قالب بانک یا کوچکتر از ساختاری که بتوان به آنها بانک گفت (مانند موسسه مالی و حتی در مصر نمونه‌هایی از صرافی) بر مبنای آموزه‌های امام محمد باقر حکیم در کتاب بانک بدون ربا در اسلام (البنک اللاربوی فی الاسلام) تأسیس شده است. اما به واقع هیچکدام از آنها نتوانسته‌اند نمونه‎‌ای بی‌نقص و درستی از آنچه که در این کتاب مدنظر بوده باشند. هنوز بزرگترین مشکل میزان سود عایدی و تقسیم آن در میان صاحبان سرمایه است ولی کماکان فعالیت‌های آنان فارغ از هرگونه بهره‌دهی و افزایش بی‌دلیل سود و نیز اخذ کارمزدهای ناصحیح صورت می‌پذیرد.

وظایف اساسی بانک‌ها در پرتو الگوی مطرح شده مهمترین اصل تشکیل بانکداری اسلامی را رقم می‌زند، بدون هیچ تفسیر و توصیف مازادی بانکداری اسلامی تمام هدفش این است که در سایه سود حلال و یا ایجاد زمینه‌های تجاری و اقتصادی منجر به صورت حلال و بی‌غش؛ افتتاح حساب جاری، شرایط برداشت از حساب، شروط سپرده‌های مدت‌دار (ثابت) و سپرده‌های پس‌انداز و سایر خدمات بانکی مانند خدمات تهاتری- مالی و اجناس منقول و غیر آن، وصول و پذیرش اسناد اعتباری نظیر چک و سفته و در گذشته برات، اقدام در ضرب یا توزیع اوراق مشارکت یا اسناد اعتباری وام بانکی و آیین‌نامه حواله‌های وارداتی و صادراتی بالجمله ملتزم به اصول، قوانین و واجبات شارع مقدس باشند و کوچکترین فعلی نیز در راستای منهیات صورت نپذیرد. از این روی بی‌شک وقتی در عملیات بانکی ربا در مفهوم عام و کلی صورت نگیرد بی‌هیچ شکی اصل سپرده و ماهیت سرمایه‌گذاری بر مبنای ارزش‌آفرینی و تعهد به جامعه شکوفا شده و گسترش می‌یابد.

اما در همه جوامع اسلامی توسعه یافته و درحال توسعه اگر بنا بر تحقق بانکداری اسلامی باشد؛ امرمحال نیست. لیکن سایر دستگاه‌های اداری و ارتباطی جامعه، نحوه معیشت مالی مسلمانان همگی به مانند الگوهای رایج در جوامع دیگر است و این به نوبه خود بعد از آسیب‌شناسی نظام بانکی بزرگترین مانع در راه تحقق نظام بانکداری اسلامی است. در عرصه ارتباط‌های جهانی در نظام بانکداری، اصل و شاکله بانکداری اسلامی در راستای تسهیل امور بانکی برای متقاضیان و مشتریانش نیاز به ارتباط و پیوند با شبکه جهانی اقتصاد و کارکردن با بانک‌های جهانی را به الزام پیدا می‌کند. این ارتباط بنا به تفاوت‌های موجود میان سیستم سوددهی کوتاه و یا بلندمدت، اجرت خدمات انتقال پول، میزان اختصاص بیمه و امنیت پول در دوره انتقال و… علناً بانکداری اسلامی را با مشکلات جدی تفاوت میزان دستمزد در درون خودش و نظام کاپیتالیستی و سرمایه‌داری جدید قرار می‌دهد. چرا که باید بپذیریم در نبض حیاتی و شریان اصلی اقتصاد جهانی همه امور مالی حاکم به طورکلی تفاوت زیادی با سیستم اقتصاد اسلامی دارند.

این یک شعار نیست بلکه عین واقعیت است. اگر بنای ناسازگاری با نظام اقتصاد جهانی به عنوان اصل اساسی ساختار بانکداری اسلامی باشد، بی‌هیچ تردیدی مجال ادامه حیات به سیستم نوپای بانکداری اسلامی داده نخواهد شد. از این روی تحقق و ایجاد بانکی مبتنی بر اصول اقتصاد اسلامی نیاز به خردمندی و ذکاوت خاص اسلامی و نیز حمایت همه جانبه ممالک اسلامی از این نظام نوپا دارد. به نظر می‌رسد برای رسیدن به چنین نهادی حمایت همه جانبه کشورهای اسلامی مهم و ضروری است. نکته مهمی که ذکر آن لازم به نظر می‌رسد این است که بانک بین‌المللی اسلامی که از قبل تجمع مقامات ارشد کشورهای اسلامی در نشست‌های متعددی نظیر اجلاس همکاری کشورهای مسلمان صورت تشکیلاتی به خود گرفته و دارای الزاماتی فرامرزی و مبانی سیاسی و بین الملل اسلامی است را نباید با مقوله بانک اسلامی که در این مقال مطرح است اشتباه گرفت. بانکی که اکنون و در این ساختار به طور عام مدنظر داریم دقیقاً همان ساختاری است که تصورکنید شعبه‌ای از آن نیز در نزدیکی محل زندگی و کار شما است و به طور مداوم شما، اطرافیان و بستگانتان برای انجام امور مالی شخصی به آنجا رجوع می‌کنند.

 قدم‌های صحیح در مسیر بانکداری اسلامی

اکنون سخن از چیستی و چگونگی بانکداری اسلامی و راه‌های رسیدن به کسب سود حلال نیست. سخن از تلاش برای تحقق و نحوه شکل‌گیری عینی و عملی هرآنچه چیزی در این راستا است که تا به امروز تجربه شده و اشتیاق قابل توجهی در جوامع بالاخص ایران وجود دارد که اصرار و تمایل زیادی به آغاز فعالیت‌هایی در راستای تحقق بانکداری اسلامی دارند. بدیهی است تا چنین حرکتی آغاز نشود ایرادها و مشکلات مرتفع نمی‌شود. پس برای تجلی مفهوم بانکداری اسلامی و نهادینه شدن سود حلال در جامعه باید یک قدم، قدم صحیح به سمت پیش‌روی برداشت.

منبع: خبرگزاری ایرنا به نقل از شرکت تامین سرمایه آرمان